Yalan — insanlıq qədər qədim bir anlayışdır. Bəzən qorumaq, bəzən xilas olmaq, bəzən də manipulyasiya etmək üçün söylənilir. Hər kəs həyatında az ya da çox yalan danışıb və ya yalanla qarşılaşıb. Amma bu davranışın arxasında hansı psixoloji səbəblər dayanır? İnsanlar niyə yalan danışır?
Yalanın arxasındakı psixoloji səbəblər
- Cəza və ya mühakimədən qorunmaq
Ən əsas səbəblərdən biri budur. İnsanlar səhv etdikdə və ya cəmiyyətin qəbul etmədiyi bir davranış göstərdikdə, bunun ortaya çıxacağından qorxaraq yalan danışa bilərlər.
- Özünü və ya başqasını qorumaq
Bəzən yalan “ağ yalan” olur — kiminsə hisslərini qorumaq, qarşıdurmadan qaçmaq və ya xoş olmayan bir vəziyyəti yumşaltmaq üçün.
- İdeal obraz yaratmaq
İnsanlar özlərini daha ağıllı, daha uğurlu və daha maraqlı göstərmək üçün reallığı şişirdə və ya dəyişdirə bilərlər. Sosial şəbəkələrdə bu cür “filtrli yalanlar” daha çox yayılıb.
- Fayda əldə etmək
Bəzi hallarda insanlar şəxsi maraqlarını təmin etmək üçün bilərəkdən yalan danışırlar. Məsələn, maddi qazanc, üstünlük, ya da nüfuz qazanmaq üçün.
- Vərdiş halını alma
Davamlı olaraq yalan danışmaq bir müddət sonra vərdişə çevrilə bilər. Bu, xüsusilə uşaqlıqda valideyn reaksiyalarına qarşı qorunma mexanizmi kimi başlayıb sonradan xarakter xüsusiyyəti halına gələ bilər.
Beyin yalanı necə “həzm” edir?
Tədqiqatlar göstərir ki, insan beyni ilk dəfə yalan danışdıqda güclü emosional reaksiya verir – vicdan əzabı, narahatlıq, stres. Amma yalan təkrarlanmağa başlayanda bu reaksiya azalır. Yəni beyin yalan danışmağa öyrəşir. Bu hal empati hissinin zəifləməsinə və vicdani həssaslığın azalmasına səbəb ola bilər.
Yalanın cəmiyyətə təsiri
Yalan həm fərdi, həm də ictimai nəticələrə səbəb olur. Etimadın pozulması, informasiya manipulyasiyası və sosial qarşıdurmalar – bunların çoxu yalanın nəticəsində yaranır. Xüsusilə mediada və siyasətdə yalanın təsiri daha geniş və təhlükəli olur.
Doğruluğa yönəlmək üçün nə edə bilərik?
Özümüzə qarşı dürüst olmaq
– Niyə yalan danışmaq ehtiyacı hiss etdiyimizi anlamaq, bu davranışın kökünə enmək.
Əlaqələrdə şəffaflıq yaratmaq
– Qorxmadan fikir bildirmək üçün açıq münasibətlər qurmaq.
Empati qurmaq
– Yalanın qarşı tərəfə təsirini düşünmək bizi dürüstlüyə yaxınlaşdırır.
Uşaq yaşlardan düzgün tərbiyə
– Uşaqları cəzalandırmadan dürüst olmağa təşviq etmək, onların yalanı “xilas yolu” kimi görməsinin qarşısını almaq.
Etibarın itməsi
Yalan danışmaq bəzən “çətin vəziyyətdən çıxış yolu” kimi görünsə də, uzun müddətdə həm insanın daxili dünyasını, həm də cəmiyyətlə münasibətlərini zədələyə bilər. Dürüstlük isə hər zaman daha sağlam və sabit münasibətlərin təməlidir. Çünki etibar itəndə, hər şey dağılır.
Xanım Aydın
