İnsan reallığı necə qavrayır? Gördüklərimiz, eşitdiklərimiz, hiss etdiklərimiz həqiqətən “var” olanı əks etdirirmi, yoxsa beynimizin yaratdığı bir illüziyadır? Bu suallar min illər boyu filosofları, alimləri və sənətkarları düşündürmüşdür. Reallıq və illüziya arasındakı sərhəd, insan şüurunun ən sirli və mübahisəli mövzularından biridir.

Reallıq Nədir?

Reallıq adətən obyektiv dünya, yəni insan düşüncəsindən asılı olmayan fiziki gerçəklik kimi qəbul olunur. Lakin bu anlayışın özü belə sabit deyil. Məsələn:

Empirik reallıq – duyğu orqanlarımız vasitəsilə qavradığımız dünya.
Fenomenal reallıq – şüurumuzun yaratdığı, subyektiv təcrübəyə əsaslanan dünya.
Virtual və simulyasiya olunmuş reallıqlar – texnologiya ilə yaradılan süni dünyalar.

Reallığın bu qədər müxtəlif təzahür forması onu sabit və dəyişməz bir anlayış olmaqdan uzaqlaşdırır.

Beyin və qavrayış: Zəka illüziya yaradandır

İnsan beyni ətraf aləmdən gələn siqnalları analiz edərək “reallıq” obrazını formalaşdırır. Amma bu proses heç də obyektiv deyil: Beyin daim “təxmin” edir. Məsələn, görmədiyimiz bir hissəni avtomatik tamamlayır (gestalt prinsipləri).
Perseptual illüziyalar – bir çox optik illüziya, beynin reallığı təhrif etməsinin sübutudur.
Xatirə və gözləntilər – mövcud təcrübəni dəyişdirə bilir.
Bu, onu göstərir ki, gördüklərimiz tam olaraq “reallıq” deyil – beynin interpretasiyasıdır.

Fəlsəfi perspektivlər

Platonun “Mağara Alegoriyası”
Platon insanın reallıq anlayışını kölgələrlə izah edir: Mağarada yaşayanlar yalnız divardakı kölgələri görür və onları reallıq hesab edirlər. Bu, insanın duyğularla qavradığı dünyanın, əsl reallığın sadəcə bir əksi olduğunu göstərir.

Buddist baxış

Budda fəlsəfəsində dünya bir maya – yəni illüziyadır. Həqiqi reallıq ancaq şüurun və eqonun arxasında dayanır.

Simulyasiya nəzəriyyəsi
Müasir texnoloji dövrdə bəzi filosoflar və fiziklər irəli sürür ki, biz əslində kompüter simulyasiyasında yaşaya bilərik. Elon Mask və Nik Bostrom bu fikrin tərəfdarları arasındadır.

Texnologiya və virtual reallıq

Bugünkü texnologiyalar (VR, AR) reallıq və illüziya arasındakı sərhədi daha da dumanlı edir. İnsan artıq sadəcə xəyalında deyil, rəqəmsal şəkildə də alternativ reallıqlarda yaşaya bilir. Bu isə belə bir sual yaradır: Əgər bir reallıq illüziyadırsa, amma onu “hiss ediriksə”, o hələ də real sayılmırmı?

Psixologiya və reallıqdan uzaqlaşma

Bəzən insan psixologiyası reallıqla əlaqəni bilərəkdən və ya qeyri-ixtiyari şəkildə kəsir:
Halüsinasiyalar – beynin real olmayanı “həqiqi” kimi qəbul etməsi.
Psixoz və şizofreniya – reallığın itməsi halları.
Dissosiasiya – travma və stress nəticəsində reallıq hissinin pozulması.

Bu hallar insan təcrübəsinin nə qədər dəyişkən və “beyin mərkəzli” olduğunu göstərir.

Reallıq və illüziya arasında: Bəs biz nəyin içindəyik?
Sonda ortaya çıxan əsas sual budur:
“Biz əslində reallığı yaşayırıq, yoxsa illüziyanın içində reallıq yaratmağa çalışırıq?”
Əslində cavab düşüncə tərzimizdən asılıdır. Kimilər üçün reallıq fiziki dünyadır, kimilər üçün şüurun dərinlikləri. Kimiləri üçünsə reallıq inandıqlarımızdır.

Reallıq və illüziya arasındakı sərhəd, düşündüyümüz qədər aydın deyil. Bəzən reallıq dediyimiz şey illüziyadır, bəzən isə illüziya dediyimiz hisslər həyatımızda ən güclü təsiri yaradır. Bu sərhədi anlamaq, insanın özü ilə və kainatla olan əlaqəsini daha dərindən dərk etməsinə yol açır.

Xanım Aydın