“Ciddi üz”dən “çiz” gülüşünə: Fotoya münasibətimiz necə dəyişdi?
Bu gün kameraya gülümsəmək, “çiz!” demək, əhvalımız və geyimimizdən asılı olmayaraq selfi çəkmək bizim üçün adi haldır. Amma xüsusilə XIX əsrə aid köhnə fotolara baxanda insanların demək olar ki, hər zaman ciddi, sükutlu, bəzən də sərt göründüyünü görürük. Niyə belə idi? Hər şey nə vaxt dəyişdi?
Başlanğıc: Foto – gündəlik deyil, hadisə idi
XIX əsrin ortalarında fotoqrafiya yeni, baha və nadir bir texnologiya idi. İnsanlar yalnız xüsusi hallar üçün şəkil çəkdirirdilər: toy, əldə olunan uğura görə portret, bəzən isə ölümündən sonra xatirə şəkli (posmertni fotoqrafiya çox yayılmışdı).
Buna görə də foto “əbədi” bir sənəd kimi qəbul edilirdi və poza ilə mimika maksimum ciddi və ləyaqətli seçilirdi.
Foto rəsm portreti ilə eyniləşdirilirdi — orada isə heç kim gülümsəmirdi.
Texniki məhdudiyyətlər: Gülümsəməyə vaxt yox idi
İlk fotolar uzun ekspozisiya tələb edirdi — bəzən bir neçə dəqiqəyə qədər.
Təsvirin bulanıq çıxmaması üçün insan tərpənmədən dayanmalı idi.
30 saniyə gülüşünü üzündə saxlaya bilirsənsə, köhnə fotolardakı ciddi üzlərin səbəbini anlayarsan.
Sonralar ekspozisiya bir neçə saniyəyə qədər azalsa da, “ciddilik” ənənəsi qalırdı. Çünki insanlar hələ indiki kimi asan və tez foto çəkməyə alışmamışdılar.
Viktoriya dövrü estetikasında “kiçik ağız” və təmkin gözəllik idi
Viktoriya dövrünün İngiltərəsində (XIX əsrin ortasından sonuna qədər), bir çox fotoqrafiya ənənəsinin mənşəyi burada olduğu üçün, geniş təbəssüm axmaqlıq və ya özünə və cəmiyyətə hörmətsizlik əlaməti sayılırdı.
Bağlı dodaqlar, ciddi baxışlar — bu, həm gözəl, həm qadına xas, həm də centlmencəsinə sayılırdı.
Gülüş isə özünü itirmə, nəzarəti əldən vermə kimi qəbul edilirdi. Viktoriya əxlaqı isə təmkin və ləyaqəti hər şeydən üstün tuturdu.
Bu düşüncəni dövrün yazıçısı Mark Tven belə ifadə etmişdi:
“Foto ən vacib sənəddir, və tarixə ağılsız, mənasız gülüşlə düşməkdən daha alçaldıcı heç nə ola bilməz.”
O zamanlar çəkiliş zamanı nə deyilirdi, indi nə deyilir?
Keçmişdə – gülməmək üçün:
İngiltərə və ABŞ-də fotoqraflar deyirdi:
“Say prunes” (“Gavalı deyin”) — bu söz ağızı yığır, mimikanı neytral saxlayır.
Rusiyada və SSRİ-də adətən belə deyilirdi:
“Tərpənməyin”, “Düz baxın”, “Sakit durun”, uşaqlara isə: “Bax, quş uçacaq!” — diqqəti kameraya yönəltmək üçün, gülüş yaratmaq üçün deyil.
Bu gün – gülümsəmək üçün:
Biz deyirik: “Çiz!” (Azərbaycan, Rusiya, MDB)
İngilisdilli ölkələrdə: “Say cheese!”
Koreyada: “Kimçi!”
İspaniyada: “Patata!”
Bu sözlər elə seçilib ki, ağızı təbəssümə məcbur edir və üzdə sevinc doğurur.
Bəs hər şey nə vaxt dəyişdi?
Dəyişiklik XX əsrin birinci yarısında baş verdi.
Xüsusilə bu səbəblər rol oynadı:
Ucuz Kodak kameralarının çıxması
Ev şəraitində foto çəkmək imkanının yaranması
Pop-mədəniyyətin yayılması: kino, jurnallar, moda
Gülümsəmək artıq mehribanlıq, təbiilik, ictimai uğur simvoluna çevrildi.
Köhnə fotolara baxanda nə hiss edirik?
Bəziləri düşünür:
“Əvvəllər insanlar necə də kədərli görünürlər…”
Amma əslində onlar kədərli deyildilər — sadəcə olaraq, fotoda gülümsəmək qeyri-ciddi hesab olunurdu.
Üstəlik, fotolar o qədər nadir idi ki, insanlar onları həyat hadisəsi, demək olar ki, bir növ mərasim kimi qəbul edirdilər.
“Prunes”dən “Cheese”ə qədər — Fotoqrafiyanın hekayəsi mədəniyyətin, texnologiyanın və insan münasibətinin dəyişməsini əks etdirir
Bir vaxtlar ciddilik – ləyaqətin sinonimi idi.
Bu gün isə səmimiyyət, rahatlıq və sevinc hər fotoda əks olunur.
Və indi biz kameraya çəkinmədən gülümsəsək də, o köhnə, səssiz, ciddi, bir az sirli fotolar hələ də öz ləyaqəti və dərinliyi ilə heyran edir.
Ayna Bəxtiyar
