Şəhərlərin tarixi yalnız rəqəmlərdən ibarət olan tarixlər və adlardan ibarət deyil – divarların da öz yaddaşı var. Xəzərin duzlu suyunun ətrini özü ilə gətirən küləklərin əsdiyi qədim Bakı bulvarında, onlarla binanın fasadları arasında bir bina var ki, öz sirrini bu günə qədər qoruyub saxlayır. Sadıx Zəkiyevin evi – təkcə XIX əsrin sonuna aid bir tikili deyil, həmçinin şəhər yaddaşının daşlaşmış salnaməsidir.
Vaxtilə burada – neft sənayesi paytaxtının gediş-gəlişli küçələrindən biri olan Mixaılovskaya küçəsində – tacirlərə məxsus malikanələr, xəstəxanalar və çoxmənzilli evlər inşa olunurdu. Hər biri sadəcə memarlıq nümunəsi deyil, həm də uğurun, zənginliyin və öz dövrünün simvolu idi. Şəhər dumasının hörmətli üzvlərindən biri olmuş Sadıx Zəkiyevin sifarişi ilə tikilmiş bu bina onun həm var-dövlətinin, həm də XIX əsr Bakısının qabaqcıl ruhunun təcəssümü idi.
Baki-baku.az yazır ki, bəzi rəsmi mənbələrdə yanlış olaraq göstərildiyi kimi, bina 1897-ci ildə deyil, məhz 1890-cı illərin əvvəlində tikilmişdi. 1894-cü ilə aid “Bakı şəhərinin plan-bələdçisi”ndəki arxiv sənədləri – həmin küçədəki həkimlərin və sahibkarların ünvanlarının qeyd olunması – o illərdə binanın artıq istifadədə olmasını təsdiqləyir. O vaxtdan etibarən bu ev, sanki canlı bir orqanizm kimi, müxtəlif dövrlərdə yenidən planlaşdırılmış, sahibləri dəyişmiş, amma öz unikallığını qoruyub saxlamışdır.
Bu gün binanın fasadına baxarkən onun tarixçəsin nəfəsini duymaq olur – XIX əsrdə baş vermiş neft bumundan XX əsrin sənaye yüksəlişinə, Xəzərin küləyindən müasir şəhərdəki addım səslərinə qədər hər detal hiss edilir. Əgər diqqətlə baxsaq, bu ev bizə Bakı haqqında yüzlərlə dərs kitabından daha artıq məlumat verər.
Binanın sahibi yaranmış borcları səbəbindən 1907-ci ildə tikilini satışa çıxardı və Xanlarov soyadlı yeni sahibi oranı öz mülkiyyətinə çevirdi. Bina, sovet hökumətinin hakimiyyətə gəldiyi dövrə qədər Xanlarov tərəfindən idarə edilib. Maraqlı bir məqam da ondan ibarətdir ki, elə həmin ərazidə Zəkiyevə məxsus digər bina da mövcud idi – Mixaılovskaya küçəsi 7 ünvanında yerləşən və təxminən 1880-ci ildə tikilmiş həmin binada şəhərin ilk şəxsi xəstəxanası fəaliyyət göstərirdi. Eyni küçədəki 3 nömrəli bina isə, tez-tez səhvən Zəkiyevə aid edilsə də, əslində başqa bir məşhur Bakı tacirinə – Ağahüseyn Tağıyevə məxsus idi. Bu fakt Mixaılovskaya küçəsinin tarixini daha da maraqlı və rəngarəng edir.
1939-cu ildə binanın ilkin iki mərtəbəsinə əlavə olaraq daha iki mərtəbə tikildi. Bu addımın atılması şəhərin böyüməsini və köhnə binaların yeni tələblərə uyğunlaşdırılmasını əks etdirirdi.
Sadıx Zəkiyevin evi – sadəcə bir memarlıq abidəsi deyil, köhnə Bakının daş və əhəng içində donmuş nəbzidir. Haqqında sözügedən bina Bakı bulvarının sakit tacir məhəlləsindən paytaxtın gur mərkəzinə çevrilməsinin şahidi olub, dövrlər, hakimiyyətlər və adlar dəyişib, lakin şəhərin ruhu eyni olaraq qalıb – azadlığa, nura və inkişafa can atması hər addımda sezilir.
Bu gün Əziz Əliyev küçəsi ilə hərəkət edənlərin bir qismi bəlkə də düşünmürlər ki, onların addımları altında tarixin müxtəlif qatları yatır. Küçədə yerləşən binaların hər bir elementində bu şəhəri yaradan insanların – mühəndislərin, həkimlərin, tacirlərin, memarların – xatirəsi yaşayır. Məhz bu adların sırasında Sadıx Zəkiyevin yeri xüsusidir məxsusidir, çünki onun binası Bakının genetik yaddaşının bir parçasına çevrilib.
Bir əsrdən artıq vaxt keçsə də, bərpa olunmuş və hər kəsin tanıdığı bu bina sanki şəhərin ləyaqətini qoruyan bir keşikçi kimi hələ də əzmlə dayanır. O, bizə xatırladır ki, əsl gözəllik zamandan asılı deyil, həqiqi tarix isə arxiv səhifələrində deyil, nəfəs alan divarlarda yaşayır.
Beləcə, daşın salnaməyə, ünvanın isə simvola çevrildiyi evin hekayəsi tamamlanır. Bəlkə də bir gün Əziz Əliyev küçəsindən keçərkən, o qədim fasada bir daha baxsanız, şəhərin səsləri arasında həmin illərin səssiz əks-sədasını eşidəcəksiniz – köhnə Bakının hələ də qədimi binalarda yaşayan əks-sədasını.
Hacı Cavadov
