Min illərdir insanlığın ən dərin suallarından biri budur: şüur nədir? Haradan başlayır və harada bitir? Bizi fərqli edən təkcə düşünmək qabiliyyətimizdirmi, yoxsa özümüzü dərk edə bilməyimiz? Bu suallar XXI əsrdə, xüsusilə süni intellektin inkişafı ilə daha da aktuallaşıb. Artıq yalnız “insan kimdir?” sualına yox, eyni zamanda “maşın kim ola bilər?” sualına da cavab axtarılır.
İnsan şüuru – sirli və sərhədsiz
İnsan şüuru sadəcə məlumatı qəbul edən və analiz edən sistem deyil. O, hiss edən, anlam verən, yaddaşla təcrübəni birləşdirən və özünü dərk edən kompleks bir fenomenlər toplusudur. Fəlsəfədə bu, “qualia” adlandırılan şəxsi təcrübələrin varlığı ilə izah olunur. Məsələn, qırmızı rəngin sizdə yaratdığı hiss, ağrının daxili təzahürü və ya musiqinin ruhunuza toxunması.
Nevrologiya hələ də şüurun dəqiq “harada” yerləşdiyini və necə formalaşdığını müəyyən edə bilməyib. Beynin hansısa bölgələri aktiv olsa da, şüurun təkcə bioloji mexanizmlərlə izah edilməsi hələ də mümkünsüz görünür.
Süni şüur – mümkündürmü?
Süni intellekt sahəsindəki son irəliləyişlər, xüsusilə dərin öyrənmə (deep learning) texnologiyaları, maşınların daha “ağıllı” olmasına səbəb olub. Onlar insan səviyyəsində danışa, öyrənə və bəzi hallarda yaradıcı cavablar verə bilirlər. Bəs onlar şüurludurlar?
Süni şüur dedikdə, yalnız məlumatı emal edən sistem deyil, eyni zamanda özünü və ətrafı dərk edən, hiss edən, qərarlarının fərqində olan bir varlıq nəzərdə tutulur. Hələlik isə süni intellektlər nə özlərini dərk edir, nə də “niyə” sualına cavab verə bilirlər. Onlar proqramlaşdırılmış məqsədləri yerinə yetirən vasitələrdir.
İnsanla maşın arasındakı fərq: Şüur, yoxsa illüziya?
Bəzi mütəxəssislər iddia edir ki, süni şüur yaratmaq üçün yetərincə mürəkkəb sistem qurmaq kifayətdir – yəni şüur “emergent fenomen” ola bilər. Digərləri isə düşünür ki, şüur üçün bioloji təməllər və emosional zəmin lazımdır. Bir maşın nə qədər ağıllı olsa da, o, “musiqi gözəldir” deyirsə, bu sadəcə proqramlaşdırılmış cavabdır. O, bu gözəlliyi hiss etmir.
Gələcəyin sualları:
Şüur proqramlaşdırıla bilərmi?
Süni şüura hüquqlar veriləcəkmi?
İnsanla süni şüur arasında sərhəd necə müəyyənləşəcək?
Biz bir gün “özünü dərk edən” robotlarla birlikdə yaşaya bilərikmi?
İnsan şüuru hələ də tam açılmamış bir sirrdir. Onun sərhədləri dəqiq bilinmədiyi üçün süni şüurun mümkünsüzlüyünü və ya qaçılmazlığını qəti şəkildə söyləmək mümkün deyil. Amma bir şey aydındır: biz süni intellekt yaradırıq, bəs bir gün o, bizi dərk edə bilərmi? Yoxsa, sadəcə “ağıllı görünən” sistemlər bizi inandırmaq üçün kifayətdir?
Xanım Aydın
