XXI əsr nəqliyyatında etik, fizioloji və cəmiyyət normaları
İlk baxışdan adi bir sual kimi görünə bilər: ictimai nəqliyyatda yaşlı insana yer vermək lazımdırmı? Lakin bunun arxasında mürəkkəb sosial mexanizmlər, mədəni kodlar, yaşlanmanın bioloji aspektləri və dəyişən dünyada nəsillərarası qarşıdurma durur. Müxtəlif ölkələrdə bu dilemmaya fərqli yanaşılır. Məsələn, Azərbaycanda yaşlı insana yer vermək, tərbiyə əlaməti kimi qəbul olunur, amma Qərbi Avropa və Şimali Amerika ölkələrinin əksəriyyətində bu, seçim məsələsi hesab olunur və bəzən hətta qeyri-mədəni bir hərəkət kimi qiymətləndirilir.
Azərbaycanda yaşlı nəsil nümayəndələrinin əksəriyyəti yer verməyi təbii bir şey kimi qəbul edir. Sovet dövründə formalaşmış ictimai qarşılıqlı əlaqə modeli, burada yaşa hörmət bir doqma kimi yüksəldilmişdi, hələ də mentalitetdə dərin kök salıb. Lakin konfliktli vəziyyətlər getdikcə daha çox baş verir. Özləri təhsil, iş və ya sadəcə informasiya ilə yüklənmiş həyat tərzindən stres və yorğunluq çəkən gənclər, mənəvi təzyiq ilə üzləşirlər: “Çünki sən gəncsən, qalxmalısan”. Lakin 25 yaşında bir insanın gizli xəstəlik və ya xroniki yorğunluqdan əziyyət çəkmədiyinə necə zəmanət verə bilərik?
Qərb cəmiyyətlərində isə şəxsin müstəqilliyi və bərabər hüquqlar prinsipi üstünlük təşkil edir. Gənclər yer verməyə məcbur deyillər, çünki hər kəsin ictimai məkanlardan istifadə etmək üçün bərabər hüquqları var. Hətta bəzi hallarda yer vermə təklifi, yaşlı insanın aktiv və müstəqil olduğunu düşündüyü halda, zəiflik və ya yaşa bağlı fiziki zəifliyi işarə kimi qəbul edilə bilər. Bu, iyerarxiyadan fərdi müstəqilliyə doğru bir mədəni dəyişiklikdir.
Buna baxmayaraq, Azərbaycanda belə bir etikaya hələ də müqavimət göstərilir. Gənclər, daxili yorğunluq və şəxsi vəziyyətlərinə baxmayaraq, çox vaxt yaşlılar tərəfindən “tərbiyəsizlik”də günahlandırılırlar. Bu, psixoloji bir qarşıdurma yaradır: gənclər təzyiq hiss edirlər, hörmət görməyib, qarşı tərəfdən mənfi reaksiya alırlar.
Beynəlxalq etiket üzrə mütəxəssislər, sosioloji araşdırmalarında, yer vermək ənənəsinin yalnız yaxşı bir əməl olmadığını, həm də dünyəvi etiketin bir hissəsi olduğu nəticəsinə gəliblər. Burada hörmətin yönü əvvəlcə yaşlı qadınlara, sonra isə yaşlı kişilərə verilir və yalnız bundan sonra başqalarına. Lakin onlar həmçinin qeyd edirlər ki, müasir həyat qaydaların tətbiqində çeviklik tələb edir. Yer vermək etikası, urbanizasiya, streslər, fiziki və informasiya yüklənməsinin təsiri altında dəyişir.
Bununla belə, Azərbaycanda gənclərə çox nadir hallarda etik xatırlatmalar etməyə ehtiyac olur. Lakin yaşlılar da unutmamalıdırlar ki, hörmət yaşla təmin olunmur, o, insanlıqla qazanılır. Nəzakət – ikitərəfli hərəkət edən bir küçədir.
Əgər yer vermək istəyirsinizsə, verin. Lakin bunu sadəcə adi bir alışqanlıq olaraq deyil, ürəyinizin çağırışı ilə edin.
Əbülfəz Babazadə
