Əsrlər qovşağında kapitalist Bakı
Şərqlə Qərbin qovuşduğu nöqtədə naftalin kranlar və qotika qüllələri arasında, Xəzərin dalğalarının sədası və milyonçuların malikanələrindəki fransız kristallarının cingiltisi altında XX əsrin əvvəllərindəki o multikultural Bakı doğulurdu. Bu gün biz həmin dövr haqqında, sanki zamanın ipəyinə işlənmiş qiymətli bir naxış kimi tarix elmləri doktoru Həcər Verdiyeva ilə danışırıq.
– Həcər xanım, XX əsrin əvvəllərindəki Bakını necə təsvir edərdiniz? Bu nə idi – şəhər, proses, instalyasiya, sintez?
– Bu, sivilizasiyaların və təbii ünsürlərin qovşağında yaranan bir hadisə idi. O dövrün Bakısı sadəcə şəhər yox, bütöv bir mədəni simfoniya idi. Burada fars melizmləri, rus klassikası, Qərbi Avropa moderni və Şərq ornamentləri birləşirdi. Təsəvvür edin ki, bir küçədə polyak memar İosif Qoslavskinin layihəsi əsasında inşa olunmuş qotika üslubunda qızlar gimnaziyası, yanında mavritan tərzində bir məscid, küncdə quberniya memarı Karl Gippiusun layihələndirdiyi erməni kilsəsi, bir az aralıda isə fransız barokkosu stilində bir milyonçunun gəlir gətirən evi yerləşirdi. Bütün bunlar eklektika yox, incəliklə qurulmuş memarlıq polifoniyası idi.
– Belə multikultural Bakının formalaşmasında demoqrafiyanın rolu nə idi? Bu, orqanik bir təkamül idimi, yoxsa neft və kapitalın doğurduğu bir fırtına?
– Daha çox memarlıq poetikasını özündə birləşdirən tarixi bir fırtına idi. 1859-cu ildə Bakıda cəmi 12 min nəfər yaşayırdı və onların əksəriyyəti azərbaycanlı idi. 1897-ci ilə gəldikdə isə bu rəqəm artıq 111 min nəfəri keçmişdi və onların 70 minindən çoxunu gəlmələr təşkil edirdi. Bu, neft bumu, kapitalist dövrə keçid və miqrasiya prosesləri ilə bağlı olan demoqrafik partlayış idi. İnsanlar buraya Rusiya imperiyasının və Avropanın hər yerindən axışıb gəlirdilər – yəhudilər, ermənilər, polyaklar, almanlar, farslar, ruslar, gürcülər… Bu, təkcə iqtisadi yox, həm də mədəni zənginləşmə idi: teatrlar, gimnaziyalar, mətbəələr, qəzet redaksiyaları, incəsənət salonları. Şəhər, modernləşmənin ritmində, amma şərq ruhuyla yaşayan çoxdilli bir orqanizmə çevrilmişdi.
– Bu transformasiyada, xüsusilə də ilk dünyəvi qız məktəbinin yaranması fonunda qadınların rolu nə olub?
– Qadınlar həm dəyişimin qəhrəmanları, həm də simvolları idilər. Məsələn, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin təşəbbüsü ilə inşa edilən Müqəddəs Nina adına qızlar məktəbini götürək. Layihəni elə həmin İosif Qoslavski hazırlamışdı. Bu bina həm qotika üslubunda memarlıq nümunəsi, həm də ideoloji manifest idi: müsəlman Şərqi də maariflənə, güclü və savadlı ola bilərdi. Bu, əsrlərlə davam edən tabu və stereotiplərə edilən bir çağırış idi – aqressiya ilə deyil, memarlıq zərifliyi ilə. Bu məktəbin şagirdləri, biliyə çıxışı olan ilk şərqli qadınlar nəsli oldular. O dövrdə bu, demək olar ki, bir inqilab idi.
– Sizcə, həmin dövrün memarlığını bu qədər ifadəli və emosional edən nə idi? Binaları mədəni manifestlərə çevirən nə oldu?
– Əsrlər qovşağındakı Bakının memarlığı sadəcə divarlar və sütunlardan ibarət deyildi. Bunlar bir növ etiraf məkanları idi. Hər bir fasad, hər bir ornament bir arzudan danışırdı. Barokko və modern – maliyyə ambisiyalarının dilində danışırdı, şərq motivləri mənəviyyatın, qotika isə maarifçiliyin dilində. Təsəvvür edin, 1886-cı ildə alman memarı Eyxlerin layihəsi ilə inşa edilmiş “Təzəpir” hamamı belə daş üzərində çəkilmiş akvarelə bənzəyirdi. Bu, Avropa tipli ilk tikili idi ki, orada gigiyena ilə estetik bir araya gətirilmişdi. Məhz buna görə biz Bakını sadəcə şəhər kimi deyil, böyük bir mədəni transformasiya tamaşasının səhnəsi kimi qəbul edirik.
– Və nəhayət, sizcə, gələcəyin mədəniyyət siyasətini qurarkən həmin dövrün Bakısından nələri götürə bilərik?
– Mütləq götürə bilərik. O dövrün Bakısı bizə ən əsası açıq olmağın cəsarətini öyrədir. Həmin şəhər fərqli olmaqdan çəkinmirdi, yad dilin səslənməsindən, başqa dinlərin varlığından qorxmurdu. O, fərqli olanı sadəcə qəbul etmirdi – ondan özünü yaradırdı. Məhz budur multikulturalizmin gücü: dözümlülükdə deyil, birgə yaradıcılıqda. Bu gün, qütbləşmə və təcridləşmə dövründə, biz o mənəvi memarlığa qayıtmalıyıq. Formanı təkrar etməməliyik, mahiyyəti diriltməliyik: açıq pəncərələr, canlı dialoqlar, mədəniyyətlərin sintezi bəzək kimi yox, mənəvi əsas kimi yaşamalıdır.
Beləliklə, XX əsrin əvvəllərindəki Bakını xatırlamaq, sanki neft, daş, ipək və işıqla bəzədilmiş qədim bir qutunu diqqətlə seyr etmək kimidir. Burada tarix arxiv yox, Bakının canlı toxuması kimi çıxış edir. Və söhbət etdiyimiz Həcər xanım Verdiyevanın dediyi kimi: “Bakıda qotika ərəbesk ilə rastlaşanda, qızlar gimnaziyası mədrəsə ilə yanaşı dayandıqda, biz kontrastı yox, harmoniyanı görməyi öyrənməliyik.”
Söhbətləşdi: Əbülfəz Babayev
