Təzəpir — təkcə bir məhəllə deyil. Bu, yaddaşın ziyarətgahıdır.
Əgər Bakı bir kitabdırsa, Təzəpir onun müqəddiməsidir – mürəkkəblə deyil, zamanın nəfəsi ilə yazılmış qədim bir fəsil.
Məhz burada, hələ 1796-cı ildə, məscid, karvansara, istehkam və hətta su kəməri ilə formalaşmış əsl ictimai mərkəz mövcud idi. Bunlar sadəcə detallar deyil — bunlar sübut edir ki, neft bumu başlamazdan çox əvvəl bu ərazidə canlı şəhər həyatı qaynayırdı.
Amma əsl möcüzə bir əfsanə ilə başladı. Azərbaycan dramaturqu, xanəndə və tanınmış aktyor Hüseynqulu Sarabski – o, Üzeyir Hacıbəylinin ölməz operasında Məcnunu daima oynayan sənətkar – “Köhnə Bakı” kitabında bu haqda xüsusi məhəbbətlə yazırdı. Rəvayətə görə, İçərişəhərin üst hissəsində bir nəfər özünə quyu qazarkən təsadüfən qədim bir məzar aşkar edir. O dövrdə xalq həm dindar, həm də xurafata meyilli idi və bu hadisəni ilahi bir işarə kimi qəbul edir. Bu yerə müqəddəs məkan deyirlər və adını Təzəpir – yəni “Yeni müqəddəs” qoyurlar.
Daha sonra bu yerdə Şeyx Əbusəid adlı bir şəxs peyda olur. Məhz o, burada ilk məscidi tikir və ətrafını hasara alır. Beləcə, kiçik bir dini guşədən ibarət olan bu məkan böyüyərək Təzəpir məhəlləsinə çevrilir. Müqəddəs məkanın ətrafında tikilən evlər bu məhəlləni formalaşdırır. Zamanla küçələr, dalanlar yaranır, məhəllə böyük bir yaşayış məntəqəsinə çevrilir — həyatla, adətlərlə və insan taleləri ilə dolu.
Təzəpirin inkişafı xüsusilə XIX əsrin 70-ci illərindən etibarən sürətlənir. Buraya əsasən yerli müsəlmanlar köçürdülər — çox vaxt da kasıb ailələr. Yuryev, Yuxarı və Aşağı Təzəpir, Dağlı, Çadra və digər küçələrdə adətən sadə, lakin möhkəm və zövqlə tikilmiş evlər ucalırdı – bunlar Bakı ağ daşından inşa edilirdi. Təzəpirin özünəməxsus memarlıq kimliyi yaranmağa başlayır və bu proses öz zirvəsinə XX əsrin əvvəllərində çatır.
Bu mənəvi və memarlıq yüksəlişinin kulminasiyası isə Təzəpir məscidinin inşası olur. Şəhər böyüdükcə və inkişaf etdikcə, bütün evlərin, damların və dalanların üzərində yeni bir simvol yüksəlməyə başlayır – Təzəpir Cümə Məscidi.
Onun tarixi 1905-ci il iyulun 23-də başlayır. Köhnə, sadə məscidin yerində yeni və möhtəşəm bir ibadətgahın ilk daşı qoyulur. Məscidin inşası üçün vəsaiti görkəmli bir qadın, xeyriyyəçi və mesenat – Nabat xanım Aşurbəyova-Rzayeva bağışlayır. Bu vəsait ona atasından və həyat yoldaşından miras qalır və o, bu sərvəti Bakının mənəvi dirçəlişinin rəmzi olacaq bir məscidə çevirir.
Layihənin müəllifi dövrünün görkəmli memarlarından biri olan Zivər bəy Əhmədbəyov idi. O, yerli memarlıq ənənələrini Şərq memarlığının cərəyanları ilə birləşdirərək şəhər mənzərəsinə mükəmməl uyğunlaşan unikal bir bina yaradıb. Məscidin inşası 1914-cü ildə başa çatır və o gündən etibarən Təzəpir təkcə dini yox, həm də memarlıq baxımından paytaxtın incisidir.
Təzəpirin görünüşünə töhfə verən memarlar arasında Yevgeni Skibinski, İohan Edel, Məşədi Mirzə Kəfər İsmayılov, Adolf Eyxler və Kazimir Skureviç kimi görkəmli adlar var. Onların binaları bu gün də məhəlləni bəzəyir və burada şərq zərifliyi, Avropa incəliyi və Bakı ruhu bir-birinə qarışaraq unikal bir ansambl yaradır.
Təzəpir bu gün də zamanın fərqli axdığı bir yerdir. Burada keçmiş ölmür — daşlarda nəfəs alır, vitraylarda əks olunur, tağlarda və günbəzlərdə əks-səda verir. Bu, Bakının xəritəsində sadə bir rayon deyil. Bu, minlərlə insanın taleyinə toxunan, hələ də yaşayan bir tarixdir — o küçələrlə bu gün keçən insanlar da, əvvəllər keçən nəsillərin davamıdır.
Hacı Cavadov
