Təbiət bizə yalnız gözəllik deyil, həm də şəfa bəxş edir. Bu baxımdan, min bir dərdin dərmanı olan sumaq qədim zamanlardan bəri həm yeməklərdə ədviyyat, həm də təbii dərman kimi istifadə edilən nadir bitkilərdəndir. Azərbaycan mətbəxində özünəməxsus yeri olan sumağın həm dadı, həm də faydaları unikal və əvəzolunmazdır.
Sumağın tarixi və mənşəyi
Sumaq bitkisi qədim Şərq mədəniyyətlərində geniş istifadə olunmuşdur. Tarixi qaynaqlarda onu Assuriya, Babil, Misir və Roma mətbəxlərində də görmək mümkündür. Adı ərəb və fars dillərində də keçən “sumaq” sözü “qırmızı” və “turşu” mənaları ilə bağlıdır. Bu da onun həm rənginə, həm də dadına işarədir.
Azərbaycanda isə sumaq əsrlər boyu mətbəxdə, xalq təbabətində və adət-ənənələrdə istifadə olunub.
Botaniki xüsusiyyətləri
Sumaq — toxumlu çiçəkli bitkilərdən biridir. Elmi adı Rhus coriaria olan bu bitki əsasən:
Dağlıq və yarımsəhra iqlimlərində,
Qafqaz, İran, Anadolu, Aralıq dənizi hövzəsi ərazilərində yetişir.
Bitkinin hündürlüyü adətən 1-3 metr arasında olur. Yarpaqları tünd yaşıl, meyvələri isə kiçik, qırmızımtıl və tünd turş dadlıdır.
Yığıldıqdan sonra meyvələr qurudulur, üyüdülür və ədviyyat kimi istifadə edilir.
Azərbaycan mətbəxində sumağın yeri
Sumaq Azərbaycanda demək olar ki, hər evin ədviyyat qabında tapılan bir nemətdir. Onun turşməzə, təravətli dadı bir çox yeməklərə xüsusi ləzzət qatır.
Ən çox istifadə edildiyi yeməklər:
Kabablar (xüsusilə tikə və lülə kabab)
Plov (garnirlərdə və bəzək kimi)
Doğramalar və salatlar (məsələn, pomidor-xiyar salatı)
Qutablar (xəmirin içliyinə və ya üstünə səpilir)
Xaş (dadlandırıcı kimi süfrəyə verilir)
Balıq yeməkləri (xüsusilə qızartmalarda)
Turş qovurma və dovğalar (bəzi bölgələrdə əlavə olunur)
Ənənəvi Azərbaycan mətbəxində sumaq, sirkə və limon suyu ilə yanaşı, təbii turşlaşdırıcı kimi istifadə olunur.
Sumağın faydaları
Sumaq təkcə ədviyyat deyil, həm də müalicəvi xüsusiyyətlərə malik bir bitkidir. Qədim zamanlardan xalq təbabətində bu bitki müxtəlif xəstəliklərin qarşısını almaqda və müalicəsində istifadə olunmuşdur.
Əsas faydaları:
Həzm sistemini yaxşılaşdırır
İştah açır
Bədəndəki iltihabı azaldır
Antioksidant təsirə malikdir
Qan təzyiqini tənzimləməyə kömək edir
Qanda şəkərin səviyyəsini aşağı salmağa yardımçı olur
Soyuqdəymə və boğaz ağrısına qarşı faydalıdır
Məhz bu xüsusiyyətlərinə görə sumaq, bəzi bitki çaylarının və xalq reseptlərinin tərkibində də yer alır.
Adət-ənənələrdə sumağın rolu
Azərbaycan xalq adət-ənənələrində sumaq həm rəmzi, həm də praktik funksiyalar daşıyır. Məsələn:
Novruz süfrəsində bəzi bölgələrdə sumaq rəmzi olaraq həyatın acı və turş tərəflərini təmsil edir.
Bəzi inanclara görə, sumaq negativ enerjini sovurur və gözmuncuğu kimi qoruyucu gücə malikdir.
Toy və niyyət mərasimlərində bəzən sumaq bolluq və təmizlik rəmzi olaraq istifadə edilir.
İstifadə zamanı diqqət yetirilməli məqamlar
Sumaq təbii olaraq turş olduğundan mədə xəstəliyi olanlar üçün ehtiyatla istifadə edilməlidir.
Bəzi bazarlarda boya və qatqı əlavə edilmiş saxta sumaq satıla bilər. Buna görə də təbii, qoxusu və rəngi orijinal olan məhsullar seçilməlidir.
Qırmızı rəngli, turşməzə süfrə bəzəyi
Sumaq — həm mətbəximizin, həm də xalq təbabətimizin ayrılmaz hissəsidir. Onun qırmızı rəngi, turşməzə dadı və şəfalı xüsusiyyətləri min illərdir ki, süfrələrimizdə yer alır.
Bu sadə, lakin möcüzəvi bitki bizə təbiətin zənginliyini, ənənələrin dərinliyini və dadın gözəlliyini eyni anda xatırladır.
Əgər süfrənizdə qutab, piti və ya kabab varsa və yanında sumaq yoxdursa, demək ki, o yemək hələ tamamlanmayıb!
