Tarix – təkcə salnamələrin səhifələri deyil, eyni zamanda unudulmuş faciələrin əks-sədasını saxlayan dəniz dalğalarının uğultusudur. Bəzən keçmiş bizə qumun xışıltısı, duzun qoxusu və dənizdən gələn küləklə səslənən insanların səsi ilə xatırladır özünü – o insanların ki, bir vaxtlar təbiət ünsürləri ilə mübarizə aparırdı. Belə yerlərdən biri də sərt və səssiz Şüvəlan burnudur. Elə bil ki, burda dənizin özü XIX əsrdə həlak olmuş dənizçilərin ağrısını və qəhrəmanlığını yaddaşında saxlayır.
İlk baxışda bu sahildə qeyri-adi heç nə yoxdur – qumlu təpəciklər, duzlu külək, üfüqdə görünən seyrək balıqçı qayıqları. Amma suyun dərinliyində, günəş şüalarının güclə çatdığı yerdə, bu gün də “Kuba” adlı paroxodun dəmir qalıqları yatır – Xəzər dənizində baş vermiş ən dramatik hadisələrdən birinə şahidlik etmiş bir gəmi.
Baki-baku.az xəbər verir ki, məhz bu burunun yaxınlığında, 1857-ci ilin sentyabrında baş verən faciəli toqquşmada gəmi sualtı qayalara çırpılaraq batmışdı. Gəminin göyərtəsində Xəzər hidroqrafik ekspedisiyasının üzvləri – dənizi öyrənməyə həsr olunmuş alimlər, dənizçilər və zabitlər var idi. Onların sərəncamında dövrünün nəhəngi sayılan güclü bir paroxod vardı – elmə və donanmaya xidmət üçün yaradılmış polad bir nəhəng. Amma texnika və təcrübə belə, təbiətin qəfil zərbəsi qarşısında aciz qaldı.
Bu hekayə – sadəcə bir gəminin batmasından bəhs etmir. Bu, fırtınaya gözlərini dikən insanlardan, səhvləri bağışlamayan dənizdən və nə zamanın, nə də qumun silə bilmədiyi xatirədən bəhs edən bir hekayədir. “Kuba” paroxodunun qəzaya uğraması yalnız bir faciə deyildi – bu, bütöv bir dövrün simvoluna çevrildi. Elə bir dövr ki, elm və cəsarət yanaşı addımlayırdı. Hər bir dəniz səfəri bir tədqiqat, hər bir xəritə isə insan taleləri bahasına yazılırdı. O gündən bu günə bir yarım əsrdən çox vaxt keçsə də, səfərdən geri dönməyənlərin xatirəsi hələ də yaşayır – köhnə dəniz gündəliklərində, kapitan Nikolay İvaşintsovun xatirələrində və Şüvəlan sahillərinə çırpılan səssiz dalğaların içində. Məhz burada – Şüvəlan burnunun sərt qayaları yaxınlığında, 1857-ci ildə “Kuba” paroxodu qəzaya uğradı. Gəminin göyərtəsində Xəzər hidroqrafik ekspedisiyasının ən parlaq beyinləri və zabitləri vardı.
Bu faciənin başlanğıcı fırtına ilə deyil, elmlə başladı.
1840-cı illərdən etibarən Xəzər dənizində buxar mühərrikli poçt və sərnişin gəmiləri ilə əlaqə aktiv şəkildə inkişaf edirdi. Bu isə dəqiq və yeni xəritələrə ehtiyac yaradırdı. Dənizçi, alim və gələcəyin vitse-admiralı kapitan Nikolay İvaşintsov, Xəzər dənizinin hidroqrafik təsvirinin hazırlanmasına rəhbərlik edən genişmiqyaslı bir missiyanın başına keçmişdi. Ekspedisiyanın işi 1855-ci ildə – Osmanlılarla olan müharibədən sonra yenidən başlamışdı və regionun elmi tədqiqatı üçün dönüş nöqtəsinə çevriləcəyi gözlənilirdi. Ancaq heç kim bu missiyanın faciə ilə bitəcəyini təsəvvür etmirdi.
1857-ci il sentyabrın 11-də “Kuba” paroxodu – yüz at gücünə malik dəmir nəhəng, Xəzər donanmasının qüruru – Astarxandan səfərə çıxdı. Gəmidə İvaşintsovun özü, zabitlər, mühəndislər və mexaniklər – elmi donanmanın elitası – yer almışdı. Onların yolu Bakıya idi, burada triangulyasiya ölçmələrini davam etdirməli idilər.
Səfər uğurla başlamışdı: 12 sentyabrda gəmi Çeçen adasına çatdı, 13-də isə dar boğazdan keçərək Abşeron istiqamətində hərəkətə başladı. Lakin 14 sentyabrda hava qəfil dəyişdi…
Günorta saatlarına yaxın külək gücləndi, axşama doğru isə təbiət öz şıltaqlığında ciddi şəkildə azğınlaşdı. İvaşintsov sonralar bu hadisəni 1893-cü ildə “Dəniz toplusu” jurnalında dərc olunmuş xatirələrində belə təsvir edirdi: “Paroxod dalğalardan yaxşı yayınırdı, lakin qəfil qərb-şimal küləyi şiddətli bir qasırğaya çevrilərək şimal-şərq istiqamətindən daha da güclə əsdi… Tam sürətlə hərəkət etməyimizə və bütün yelkənlərin açılmasına baxmayaraq, gəmi artıq sükan dinləmirdi”.
Təxminən saat 18:30-da “Kuba” paroxodu Şüvəlan burnunun yaxınlığında sualtı qayalara çırpıldı. Gəminin nasosları sıradan çıxdı, burun hissəsindəki kayutaya su dolmağa başladı. Gəmi lövbərlə dayanmağa çalışdı, lakin zəncir qırıldı və gəmi sahilə çırpıldı. Birinci toqquşmadan cəmi on dəqiqə sonra “Kuba” batdı.
85 nəfərdən yalnız 62 nəfər – zabitlər və heyət üzvləri, o cümlədən İvaşintsovun özü – xilas ola bildi. Həlak olanlar arasında korpus komandiri Nikolay Poskoçin, leytenantlar Simonov, Koşkul, podporuçik İvanov və 18 nəfər aşağı rütbəli heyət üzvü var idi.
Təqaüddə olan zabit Abdulla Axundovun rəhbərliyi ilə onlar dərhal sahilə qaçdılar, sağ qalanları sudan çıxarıb kəndə apardılar. Orada dənizçiləri isidib doyurdular və sonra Bakıdakı xəstəxanaya göndərdilər. Şüvələnlilərin sayəsində faciənin miqyası daha da böyümədi. Sonralar qəzanın baş verdiyi ərazidə aparılan araşdırmalarda I dərəcəli kapitan Freyqart və Axundov birlikdə “Kuba”nın maşın və qazanlarının qalıqlarını suyun altında aşkar etdilər. Bu gəmi o dövrün dəniz xəritələrində göstərilməyən qayalarda batmışdı. Bu kəşf hidroqrafik xidmət üçün dönüş nöqtəsi oldu – Xəzər xəritəsindəki “ağ ləkələrin” (naməlum sahələrin) nə qədər təhlükəli olduğunu açıq şəkildə göstərdi.
Peterburqa qayıtdıqdan sonra İvaşintsov işinə davam etdi – astronomik müşahidələri yenidən başladı və Xəzər dənizinin hidroqrafik təsvirini tamamlamağı bacardı. Lakin həlak olan silahdaşlarının xatirəsini ömrünün sonuna qədər yaddaşında saxladı. Sovet dövründə, Şüvəlan burnunun yaxınlığında – mayakın və indiki “Şimal” İES-in yanında bir abidə ucaldıldı.
Abidənin dördbucaqlı postamentində bu sözlər həkk olunub: “Komandir-leytenant Poskoçin, leytenant Koşkul, leytenant Simonov, podporuçik Ivanov və 18 nəfər aşağı rütbəli heyət üzvü “Kuba” paroxodunun 14 sentyabr 1857-ci ildə baş verən qəzası zamanı həlak olmuşdur. Ruhunuz şad olsun, unudulmaz silahdaşlar”.
Abidə layihəsinin müəllifi alman əsilli bakılı memar İvan Edel idi. Əvvəlcə bu, sadəcə bir xatirə daşı olan sadə bir qəbir idi. Lakin zaman keçdikcə Şüvəlanın qumları bu faciənin xatirəsini yavaş-yavaş udmağa başlayanda, kapitan Orlov 1887-ci ildə memorialın bərpası üçün vəsait toplanmasına təşəbbüs göstərdi. XIX əsrin sonuna yaxın abidə yenidən ucaldıldı – dənizçilərin cəsarətinin, sədaqətinin və yaddaşının simvolu kimi.
Zamanla dəniz dəyişdi, sahil xətti geri çəkildi, qəzanın baş verdiyi yer isə demək olar ki, unuduldu. Lakin 2005-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin göstərişi ilə Şüvəlan burnundakı abidə bərpa olundu. Tarixi “Kuba” gəmisi yeni nəfəs aldı – daş yenidən qumların üzərində ucaldı və sahil boyunca əsən külək sanki bir səs, bir minnətdarlıq pıçıltısı qazandı.
O sentyabr axşamından bəri bir yarım əsrdən çox vaxt keçib, amma Xəzərin qasırğası “Kuba”nı udduğu o gün hələ də unudulmayıb. Şüvəlan qayalarına çırpılan küləyin səsi hələ də zamanın pıçıltısına bənzəyir – elə bil dəniz öz əbədi hekayəsini danışır: qürurdan və qurbanlardan, sədaqətdən və unutqanlıqdan.
“Kuba” paroxodu olduğu yerdə – təbiətin onu dayandırdığı nöqtədə qaldı – burnun dibindəki soyuq dərinliklərdə. Onun dəmir ürəyi çoxdan yosunlarla örtülüb, lakin onun xatirəsi batmadı. Bu xatirəni köhnə arxivlər, zamanın izini daşıyan “Dəniz toplusu” jurnalının səhifələri və səssiz sahildə, həlak olanların sakitliyini qoruyan keşikçi kimi dayanan daş abidə qoruyur.
Bu insanların taleyi – sadəcə bir dəniz hesabatının sətirləri deyil. Bu, bilik uğrunda ödənilən qiymət, naməlum qarşısında göstərilən cəsarət və vəzifəyə sədaqət haqqında bir ibrət hekayəsidir. Onlar bu yola şöhrət üçün yox, elm naminə çıxmışdılar – dənizi ölçmək, xəritə tərtib etmək və onu digərləri üçün daha təhlükəsiz etmək üçün. Bəlkə də məhz buna görə dəniz onları bir qurban kimi yox, öz əbədiyyətinin bir parçası kimi qəbul etdi. İndi bu yerə yaxınlaşanda insan qəribə bir hiss yaşayır: elə bil keçmiş buranı tərk etməyib, sadəcə səssiz şəkildə dalğaların altında uzanıb. Və Kaspidə günəş batarkən, elə görünür ki, üfüq xəttinin o üzündə hələ də bir paroxodun silueti görünür – sonsuzluğa doğru, küləyə və yaddaşa doğru irəliləyən bir gəmi…
Hacı Cavadov
