Şahmat — bu gün dünya miqyasında milyonlarla insanın sevdiyi və məşğul olduğu, təkcə oyun deyil, zəka, səbr və strategiya meydanıdır. Düşünmək, plan qurmaq, rəqibin növbəti addımını təxmin etmək — şahmat sadə fiqurların taxta üzərində hərəkəti kimi görünsə də, əslində insan ağlının dərinliklərinə enən mürəkkəb bir intellekt oyunudur.
Amma bu oyun necə yaranıb? Onu bu qədər populyar edən nədir? Niyə əsrlərdir öz aktuallığını itirmir? Bu məqalədə şahmatın maraqlı və zəngin tarixindən, inkişaf mərhələlərindən, həmçinin maraqlı faktlardan bəhs olunacaq.
Şahmatın yaranma tarixi
Şahmatın dəqiq mənşəyi ətrafında alimlər və tarixçilər arasında mübahisələr olsa da, əksər mənbələr onun təxminən 1500 il əvvəl Hindistanda ortaya çıxdığını bildirir. İlk formasına “Çaturanga” (sanskrit dilində “dörd qoşun hissəsi”) adı verilmişdi və bu oyun piyada, atlı, fillər və döyüş arabalarını simvolizə edən fiqurlarla oynanılırdı.
Çaturanga sonradan İran vasitəsilə Yaxın Şərqə yayılıb və burada “Şatranj” adını alıb. Ərəb və müsəlman dünyasında geniş yayıldıqdan sonra, şahmat VIII-IX əsrlərdə İspaniya və İtaliya vasitəsilə Avropaya keçib.
Orta əsrlərdə şahmatın Avropaya yayılması
Avropada şahmat sadəcə oyun kimi deyil, zadəganlar arasında bir təhsil və mədəniyyət göstəricisi kimi qəbul olunurdu. Şahmat fiqurlarının hərəkət qaydaları zamanla dəyişdi. Məsələn, əvvəlki illərdə “vəziri” çox zəif bir fiqur idi. XV əsrdə bu fiqurun gücləndirilməsi və “vəziri”n (və ya “kraliça”) indiki kimi sərbəst hərəkət etməsi oyunun sürətini və dinamizmini artırdı.
İtaliyada və İspaniyada bu dəyişikliklər şahmatın daha çox sevilməsinə səbəb oldu və müasir şahmatın təməli məhz o dövrdə qoyuldu.
Müasir şahmatın formalaşması
XIX əsrdə şahmat rəsmi qaydalarla sistemləşdirildi və ilk beynəlxalq turnirlər keçirilməyə başlandı. 1886-cı ildə ilk rəsmi dünya çempionu alman şahmatçısı Vilhelm Steinitz oldu. Bu hadisə şahmat tarixində dönüş nöqtəsi hesab olunur.
1924-cü ildə isə FİDE – Beynəlxalq Şahmat Federasiyası yaradıldı. FİDE-nin əsas vəzifəsi şahmatı dünyada yaymaq, yarışları təşkil etmək və reytinq sistemini müəyyənləşdirmək oldu.
Şahmat və texnologiya
XX əsrin ikinci yarısından etibarən kompüter texnologiyalarının inkişafı ilə şahmatda da yeni mərhələ başlandı. 1997-ci ildə IBM şirkətinin yaratdığı Deep Blue adlı kompüter proqramı şahmat üzrə dünya çempionu Qari Kasparovu məğlub etdi. Bu hadisə kompüterlərin intellektual oyunlarda insanı keçdiyini göstərən ilk nümunə idi.
Hazırda şahmatçılar Chess.com, Lichess.org, ChessBase kimi onlayn platformalar vasitəsilə məşq edir, yarışır və təcrübələrini bölüşürlər. Süni intellekt əsaslı proqramlar təhlil və tədris üçün geniş istifadə olunur.
Şahmatın Azərbaycanda inkişafı
Azərbaycanda şahmat mədəniyyətin və təhsilin bir hissəsi kimi qəbul olunur. 20-ci əsrin ortalarından başlayaraq azərbaycanlı şahmatçılar beynəlxalq arenada uğurlar qazandılar. Tofiq Bəhramov adına Şahmat Məktəbi, Zeynəb Məmmədyarova, Şəhriyar Məmmədyarov, Teymur Rəcəbov kimi dünya səviyyəli şahmat ustaları bu uğurun göstəricilərindəndir.
Azərbaycan hökuməti şahmatın inkişafına böyük dəstək göstərir. 2011-ci ildə “Şahmatın İnkişafı üzrə Dövlət Proqramı” qəbul edilib və bu çərçivədə məktəblərdə şahmat dərsləri keçirilməyə başlanılıb.
Şahmatın faydaları
Şahmat yalnız oyun deyil, həm də zehni inkişaf vasitəsidir. Bir çox elmi tədqiqatlar şahmatın aşağıdakı faydalarını sübut etmişdir:
Yaddaşı və diqqəti gücləndirir
Planlaşdırma və problem həll etmə qabiliyyətini artırır
Təxəyyülü və yaradıcı düşüncəni inkişaf etdirir
Səbr, özünüidarə və emosional nəzarəti gücləndirir
Uşaqlarda intellektual inkişafı sürətləndirir
Maraqlı faktlar
Şahmat dünyanın ən qədim intellektual oyunlarından biridir və UNESCO tərəfindən mədəni irs kimi qəbul olunmuşdur.
“Şahmat” sözü farsca “şah mat” ifadəsindən gəlir və “şah öldü” deməkdir.
2020-ci ildə Netflix-də yayımlanan “The Queen’s Gambit” serialı dünyada şahmata marağı rekord dərəcədə artırdı.
Dünyada ən gənc qrossmeyster rekordunu hazırda 12 yaş 4 ayla Abhimanyu Mishra (ABŞ) saxlayır.
Şahmat üzrə ən uzun oyun 269 gedişlə başa çatıb və heç-heçə ilə nəticələnib.
Bəzi məktəblərdə şahmat tədris fənni kimi keçirilməklə uşaqların riyaziyyat və məntiq fənlərində uğurları artırılıb.
Şahmat əsrlərlə sınaqdan keçmiş, sivilizasiyaların dəyişməsinə şahid olmuş və bu gün də aktual olan nadir intellektual oyunlardan biridir. Onun təkcə oyun kimi deyil, təhsil, tərbiyə və zehni inkişaf vasitəsi kimi qəbul olunması təsadüfi deyil. Əgər bir oyun həm ağlı, həm səbrini, həm də strateji düşüncəni inkişaf etdirirsə – o zaman bu oyun sadəcə oyun deyil, həyat dərsidir. Və şahmat bu dərsin ən klassik nümunəsidir.
