Bakı çoxlu sirrləri ilə yadda qalır, amma onlardan biri – ən çox miflərlə əhatə olunmuş Bağırov körpüsüdür. Bu, sadəcə bir nəqliyyat infrastrukturu deyil, stalinizm dövrünün əsl abidəsi, siyasi qaranlıqla, qəhrəmanlıqla və inanmaq istədiyin, hətta tam doğru olmasa belə, rəvayətlərlə örtülmüş mühəndislik əfsanəsidir.
Bu gün Baki-baku.az sizə Bağırov körpüsü haqqında danışacaq.
Bağırov körpüsü – daha dəqiq desək, yolötürücüsü. Güclü, daşdan tikilmiş, bəzəkli tökmə dəmir məhəccərlərlə, sovet üslubunda daş oyma naxışlarla, 20 metr enində olan bu körpü uzaqdan görünürdü.
Bu monumental körpü keçmiş Montin qəsəbəsində inşa olunub. Montinin kim olduğunu artıq çox az adam xatırlayır. Amma körpüyə adı verilmiş Mir Cəfər Bağırovun kim olduğunu hər kəs bilir: stalinizm dövründə Azərbaycanın Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi.
Körpü olduqca gözəl şəkildə inşa olunmuşdu. Körpü ilə əsasən yük qatarlarının hərəkət etdiyi dəmir yolu xətti keçirdi. Körpü tikilməmişdən əvvəl dəmir yolu yer səthindən keçirdi və Moskva prospekti dəmiryol keçidinin şlaqbaumu ilə tez-tez bağlanırdı.
Sovet dövründə inşa olunmasına baxmayaraq, bu körpü əfsanələrlə əhatə olunmuşdur. Əfsanələrdən birinə görə, Bağırov körpüsünün davamlılığı çox maraqlı şəkildə yoxlanılıb. Keçmiş zamanlarda, hansısa şəhərdə körpü layihələndirən şəxs, onun istifadəyə verilməsi zamanı tikinti işçiləri ilə birlikdə körpünün altına durardı bu, onun tikintiyə zəmanət verdiyini göstərərdi.
Deyilənə görə, stalinizm dövründə bu qədim qayda yenidən tətbiq olunub. Xüsusilə 1955-ci ildə Bağırov körpüsü açılan zaman, layihəçilər və tikinti işçiləri partiya rəhbərliyinin əmri ilə körpünün altına keçiblər. Bu həqiqətdirmi, bilinmir, amma fakt budur ki, Bağırov körpüsü Bakının ən möhkəm körpülərindən biri olub.
Bu daş dəmiryolu körpüsünün tikintisinə 1953-cü ildə başlanılıb. Onun inşası ilə bağlı başqa bir şəhər əfsanəsi də var. Yazıçı Dmitri Kupyanski bu əfsanəni belə təsvir edir:
“…Mir Cəfər Bağırov artıq iki saat idi ki, maşınında oturmuşdu. Öz istəyi ilə deyil. Keçid bağlı idi. Manevr edən buxar lokomotivi vaqonları, platformaları və vaqon-sisternləri ora-bura itələyirdi. O dövrlərdə Bakı bütün ölkənin anbarı idi və SSRİ-nin Azərbaycandan yanacağa böyük ehtiyacı vardı. Amma bu o demək deyildi ki, keçiddə saatlarla gözləmək olar. Xüsusilə də əgər sən təyyarəyə çatmağa tələsirsənsə. Kreml zarafatı sevmir.”
Bağırova bu gözləmə çox ağır gəlib və o, müavinlərinə qayıdana qədər — iki həftə ərzində — körpünün layihəsini hazırlamağı ciddi şəkildə əmr edib. Və deyilənə görə, layihə vaxtında hazır olub. Çünki Bağırovla zarafat olmaz.
Kupyanski yazır:
“Azərbaycanın rabitə naziri xatırlamağı sevirdi: əgər səni Bağırovun yanına çağırırdılarsa, heç vaxt bilmirdin, geri özün qayıdacaqsan, yoxsa səni başqa yerə aparacaqlar, amma evə yox…”
Əfsanəyə görə, Bağırov Moskvadan peşəkar mütəxəssislər və tikinti materialları cəlb etməyə nail olub. Körpünün bir il ərzində tikilməsini əmr edib. Tikinti başlayıb. İşdə fəhlələrlə yanaşı, guya məhkumlar və alman hərbi əsirləri də çalışıblar.
Kupyanskinin sözlərinə görə, hazır olduqca motoatıcı və mühəndis bölmələri də cəlb olunub:
“Səhər tezdən ilk partlayış səsi eşidildi. Tapşırıq olduqca çətin, hətta mümkünsüz idi. Dəmir yolları söküb qatarların hərəkətini dayandırmaq mümkün deyildi. Bu, ‘Bakı-Ticarət’ dəmiryolu stansiyasını şəhərin çıxışı ilə birləşdirən yeganə arteriya idi. Elə yüklənmişdi ki, bu gün Rublovkadakı tıxac bunun yanında uşaq oyuncağı sayılırdı. Maşinistlər siqnal işıqlarını saymadan qatarları bir-birinə bitişik sürürdülər. Relslərin üstündə körpü tikməyə vaxt yox idi. Bəs tunel qazmaq? Amma yeraltı qayalı idi! Hərəkət yalnız partlayışdan bir neçə dəqiqə əvvəl dayanırdı. Məhkumlar dörd növbə ilə işləyirdilər: birinci növbə qayada şaxta qazır, dağıntıları çıxarırdı, ikinci növbə isə yorğunluqdan yerə uzanırdı, sonra onlar yerlərini dəyişirdilər… Ətrafı qoruyan əsgərlər partlayışlardan kar qalırdılar. Toz və tüstü tikinti meydançasının üzərində fasiləsiz dolanırdı, elə bir bulud kimi ki, şəhərin hər yerindən görünürdü. Bakının digər tikinti meydançalarında iş dayanmışdı. Amma bu körpü vaxtında hazır oldu.”
İki ildən sonra Bağırov məhkəməyə verildi. Məhkəmə açıq keçirilmişdi və Dzerjinski adına Mədəniyyət Evində olmuşdu – bu bina da Bağırovun göstərişi ilə alman əsirləri tərəfindən tikilmişdi. O, sonra dəmir barmaqlıqlar arxasına göndərilmişdi.
Artıq 60-cı illərdə, Bağırovun adını daşıyan körpü ilə Kolımadan meşə yüklü bir qatar keçdi. Baki-Ticarət stansiyasında ağaclar boşaldılarkən, onlardan birində yonulmuş gövdədə bu yazı görünür: “Bağırov sağdır!”
Əfsanədə xeyli uyğunsuzluq var. Məsələn, körpü bir ilə yox, iki ilə tikilib — bunu körpünün iki tərəfində həkk olunmuş tarixlər – 1953 və 1955 göstərir. Bağırovun məhkəməsi isə tikintinin bitməsindən iki il sonra yox, bir il sonra — 1956-cı ildə baş tutub. Amma Dzerjinski adına Mədəniyyət Evi həqiqətən alman əsirləri tərəfindən tikilib.
Ən əsası isə budur: Bağırov yəqin ki, bu ərazidə yolötürücünün vacibliyini ilk anlayan şəxs deyildi. Çünki dəmiryol keçidində yaranan nəhəng tıxaclara qarşı tədbir görmək zəruri idi. Və birinci katibin aerodroma tələsərkən keçiddə gözləməsi də real görünmür: belə şəxslərin səfərləri dəmir yolu idarəsi ilə razılaşdırılır və keçidlər açıq saxlanılırdı. Amma əlbəttə, körpünün inşasının təşəbbüskarı Bağırov ola bilərdi.
Daha bir əfsanəyə görə, körpünün forması və bəzəklərində “M” hərfi şifrələnib. İstəyənlər onu naxışlarda və körpünün ümumi formasında görə bilər.
Körpü ilə bağlı bir rəvayət də var. Yaşlı sakinlər deyirlər ki, Xruşşov dövründə bir məmur körpüyə “Amerikanı ötəcəyik” şüarı yazılmış plakat asmağı əmr edib. Plakat asılıb — “Ötmək qadağandır” yol nişanının düz altına.
2007–2009-cu illərdə Bağırov körpüsü yenidən qurulub. Körpüyə iki yeni aşırım əlavə olunub və bu da Heydər Əliyev prospektində hərəkət zolaqlarının sayını artırıb. Maraqlıdır ki, “Bağırov körpüsü” adı XXI əsrdə belə xəritələrdə istifadə olunmaqda davam edirdi.
Bu körpü, sadəcə relslərin üzərində keçid deyil. Bu, əfsanə ilə reallıq, qorxu ilə tərəqqi arasında salınmış bir tağdır.
Hacı Cavadov
