Bakı – təkcə işıqlar şəhəri deyil, həm də keçmişin kölgələri ilə dolu bir yerdir. Bu şəhərdə abidələr yalnız bəzək üçün deyil, keçmişin xatirəsini qoruyan “canlı” şahidlərdir. Onlar bəzən sanki yoldan keçənlərlə danışır. Belə abidələrdən biri də Mirzə Ələkbər Sabirin abidəsidir — ətrafında onillərdir susmayan söz-söhbətlər dolaşır. Bu heykəl bir neçə dəfə “köçürülüb”, “əyləşdirilib”, gümüşə boyanıb, sonra tuncla əvəz edilib. Və bütün bunlar – xalqın oyanışına həyatını həsr edən satirik şair Sabir naminə baş verib.
Bir dağıntının yerində doğulan bağ
1918-ci ilin mart hadisələri zamanı Bakıda böyük qırğınlar və dağıntılar yaşandı. İsmailiyyə binası və onun yanında yerləşən “Kaspi” qəzetinin redaksiyası bu dağıntılardan xüsusilə zərər çəkdi. İsmailiyyə sonralar bərpa olunsa da, qəzetin redaksiyası tamamilə söküldü. Ərazi təmizləndi və qala divarına yaxın bu sahədə yeni bir bağ salındı. Dörd küncünə gül kolları əkildi, ağaclar düzülüb və ortasında abidə ucaldılması planlaşdırıldı. Bu, çox güman ki, yeni sovet hakimiyyətinin Bakıda saldığı ilk bağ idi.
Müsəlman Şərqində ilk monumental heykəl
Skverin mərkəzindəki heykəl üçün seçim Mirzə Ələkbər Sabirə (1862–1911) düşdü. Sabirin cəmiyyətin eybəcərliklərini sərt satiraları ilə ifşa etməsi, onu xalq arasında dərin iz buraxan bir simaya çevirmişdi. Bu abidə tarixə düşdü: müsəlman Şərqində, müsəlman şəxsiyyətin tam boyda monumental təsviri ilk dəfə idi ki, gerçəkləşirdi. Çünki müsəlman ənənələrində insan və heyvan təsviri haram sayılırdı, buna görə də Şərqdə heykəltəraşlıq anlayışı demək olar yox idi. Adətən şəxsiyyətlərə həsr olunmuş memarlıq abidələri tikilirdi. İsmailiyyə buna parlaq nümunədir – Musa Nağıyev vaxtsız vəfat edən oğlu İsmayılın xatirəsinə bu möhtəşəm binanı inşa etdirmişdi.
Yakov Keylixisin Sabiri və gipsdən ucaldılan heykəl
Abidənin layihəsi 1921-ci ildə – şairin ölümünün 10 illiyi münasibətilə hazırlandı. Açılış isə Azərbaycanın sovetləşməsinin 2 illiyinə təsadüf etdi. Heykəltəraş – Yakov Keylixis (1872–1950) – Azərbaycanda monumental heykəltəraşlığın banisi hesab olunur.
Yəhudi əsilli Keylixis Odessaya yaxın bir yerdə doğulmuşdu və uşaqlıqdan insan və heyvan fiqurları çəkməyə, yonmağa, oymaya maraq göstərmişdi. Halbuki bu maraq həm yəhudi, həm də müsəlman ənənələrinə zidd idi. Sovetlər hakimiyyətə gəldikdən sonra isə o, heykəltəraş kimi dəyərləndirildi. Sabir abidəsinin yaradılması da ona tapşırıldı.
Amma abidə ucuz materiallardan – gipsbeton, taxta və ya dəmir-betondan hazırlanmışdı. 1920-ci illərin abidələrinin əksəriyyəti kimi, bu heykəl də zəif qorunurdu və tezliklə bərbad hala düşdü.
1950-ci illərdə bu heykəlin əvəzlənməsinə qərar verildi. Lakin əvvəlki abidənin formaları itirilmişdi və eyni variantı yenidən tökmək mümkün deyildi. Cəlal Qaryağdı (1914–2001) – Azərbaycan heykəltəraşlıq məktəbinin parlaq nümayəndəsi – yeni Sabir abidəsini hazırlamaq üçün seçildi. Bu dəfə material tunc idi.
Qaryağdı Sabirin obrazını yaratmaq üçün üç il çalışdı. Bir neçə variant hazırladı. Nəhayət, Sabirin bir şeirindən ilham aldı. Həmin şeirdə Sabir özünü dənizdəki qaya kimi təsvir edir – dalğalar ona çırpılsa da, o əyilmir. Bu obraz oturmuş vəziyyətdə, əzəmətli və sabit bir heykəldə əks olundu. Sabir möhkəm bir daşın üzərində oturmuşdu – həm düşünən bir müəllim, həm də xalqın içindən çıxmış söz adamı kimi.
Yeni heykəl qoyulandan sonra şəhərdə suallar dolaşmağa başladı:
“Sabiri niyə “əyləşdirdilər?””
1971-ci ildə sovet kinosunda məşhurlaşan “Cənablar bəxtiyar olur” filmindən sonra məsələ yenidən gündəmə gəldi. Güman edilirdi ki, guya əvvəl Sabir ayaq üstə idi, sonradan nədənsə “oturdulub”.
Başqa bir versiyaya görə isə heykəlin oturmuş formada hazırlanması Bakı meri Əliş Ləmbəranskinin təşəbbüsü idi. O demişdi ki, Sabir yalnız şair deyil, həm də müəllim və filosof idi, bu cür insanlar ayaqda yox, oturmuş formada daha uyğun görünür. Lakin bu versiya tarixi baxımdan uyğun deyil – Ləmbəranski bu vəzifəyə 1959-cu ildə təyin olunmuşdu, heykəl isə ondan əvvəl hazırlanmışdı.
Yeni abidənin memarları G.Əlizadə və A.İsmayılov idi. Onlar Sabir üçün labradorit daşından güclü bir postament hazırlamışdılar. Abidə bu dəfə daha möhtəşəm və monumental görünürdü. Lakin skverin sahəsi kiçik olduğundan, abidə bir qədər ağır və sıx görünürdü.
Yalnız 2008-ci ildə, skver yenidən qurulandan və ətraf sahə genişləndiriləndən sonra abidə rahat nəfəs aldı və proporsiyalar daha balanslı göründü.
Bəs ilk Sabir abidəsi hara getdi?
O yox olmadı. Üzərinə gümüşü boya çəkilib, Balaxanı qəsəbəsinə – Sabirin bir vaxtlar müəllim işlədiyi məktəbin qarşısına yerləşdirildi. Orada o, ikinci həyatını yaşayır – gipsdən olsa da, bir dövrün və xalqın ruhunun simvolu kimi.
Mirzə Ələkbər Sabirin abidələri – təkcə heykəllər deyil. Onlar dövrün aynasıdır. Onlar sənətin siyasətə çevrildiyi, milli qürurun simvollaşdığı, xalqın səsinin daşda əks olunduğu çağların izləridir.
Yanmış Bakı divarları fonunda ucaldılmış gips fiqurdan, mərkəzdəki tunc heykələ və Balaxanıdakı gümüşü Sabirə qədər — bu abidələrin hər biri Bakı tarixində öz yerini alıb.
Bu gün, Bakının mərkəzində oturmuş Sabir heykəlindən ötüb keçərkən, biz təkcə bir şairin abidəsini yox, həm də xalqın yaddaşını, azad düşüncəni və keçmişin çətin, lakin qürurlu səhifələrini görürük. Sabir hələ də öz daşında — zamanın əbədi postamentində — xalqına sözünü deyir.
Hacı Cavadov
