1940-cı il martın 16-da Bakı dünyaya əvəzsiz bir hədiyyə etdi – Vaqif Mustafazadə anadan oldu, onun adı bu gün dərin ehtiramla çəkilir. Onun musiqi taleyi evdən başladı: anası Zivər xanım, Azərbaycanın ilk qadın fortepiano ifaçılarından biri və Üzeyir Hacıbəylinin tələbəsi, oğlunda “fərqli notları” ilk dəfə eşidən şəxs oldu. Hələ doqquz yaşında instinktiv şəkildə ənənəvi milli melodiyaları belə öz varisinə uyğun dəyişdirirdi, improvizasiya etdiyini bilmədən.
Musiqili məktəb uşaq vaxtından tanış olduğu muğama Bax, Motsart, Bethoven və Şopeni əlavə etdi. Lakin həqiqi çevrilmə xaricdən gələn caz yazıları ilə maqnitofon evə gətiriləndə başladı. Vaqif orada doğma bir elementi – sərbəstliyi, lakin qəti harmoniya üzərində qurulan azadlığı hiss etdi. Beləliklə, onun daxili “alqoritmi” formalaşdı: muğamın lad poeziyası + caz harmoniyası + mükəmməl pianino texnikası.
1956-cı ilin 30 mayında 16 yaşlı Mustafazadə Bakının Filarmoniya zalında “Mendelssonun konserti”ni ifa etdi və maestro Niyazi bu gəncdə dünya səviyyəli bir sənətkar gördü. Sonralar məşhur amerikalı radio efiri aparıcısı və tənqidçi Uillis Konover onu “eşitdiyim ən lirikal pianoçu” adlandırdı.
1958-ci ildə, hələ Azərbaycan Radio Kommitetində solist kimi işə başlamışdı, lakin o artıq ilhamçı və improvizator kimi tez yetişirdi. 1964-cü ildə Üzeyir Hacıbəyli adına konservatoriyaya daxil olur, 1965-ci ildə isə Tbilisidəki “Orero” ansamblına musiqi rəhbəri kimi dəvət olunur. Orada Tamaz Quraşvili ilə dostluq və yaradıcı əməkdaşlıq başlayır, birgə layihələr, festivallar, Qafqaz və Baltika caz səhnəsində ilk uğurlarını qazanırlar. Tallinndəki beynəlxalq festivalda onun ifası – həm dərin lirikal, həm virtuoz – dinləyiciləri və həmkarlarını heyran edir.
1968-ci ildə Azərbaycanın mədəniyyət naziri və tanınmış bəstəkar Rauf Hacıyev onun qayıtmasını xahiş edir və Mustafazadə Bakıya dönür. Uşaq vaxtı keçirdiyi şəhər, İçərişəhərin həyətləri, dost və yaxınlarının simaları yeni dövrün emosional “akkumulyatoru”na çevrilir.
1970: “Leyli” vokal qrupu – təzə, trend səslə dərhal Bakı sakinlərinin sevimlinə çevrildi.
1971: yeni təşkilat və yeni ad – “Səvil”. Üslub – şərq çaları ilə elegant pop‑caz füsunkarlığı. Vaqif – dörd müğənnidən (onlardan biri həyat yoldaşı idi) ibarət kvartetin dəqiq və həssas bədii rəhbəri, bəstəkar, aranjimançı və pianoçudur.
Axtarışların zirvəsi – “Muğam” ansamblı. Adı təsadüfi deyil: Mustafazadə iki dünyanı – Şərq və Qərbi birləşdirmişdi. Onun əsərlərində muğam tetrakordları parıldayır, onların üzərində isə XX əsrin caz harmonik memarlığı ucalırdı. Bu nə “cazda folklor”, nə də “folklorda caz” idi – bu, üzvi sintezdir: muğamın lad düşüncəsi (azad açılım, melizmatik danışıq); cazın ritm‑harmonik dramaturgiyası (sving, modal harmoniya, bluz motivləri). “İnci” texnikası və möhtəşəm yaddaşı ona imkan verirdi ki, mövzunu təkrarsız inkişaf etdirsin və onu variasiyalarla “çiçəkləndirsin”.
Beləliklə, tənqidçilərin sonradan “muğam‑caz” adlandırdığı üslub yarandı – sovet estrada musiqisində ən cəsarətli səs ideyalarından biri. O, kompozisiyalarında çox vaxt dünya və milli klassik əsərlərə müraciət edirdi. Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığını yüksək qiymətləndirirdi. Musiqidə idealı Üzeyir Hacıbəyli olub, Qara Qarayev, Fikrət Əmirov və Niyazinin yaradıcılığına böyük hörmətlə yanaşırdı. Tofiq Quliyevlə isə onun xüsusi münasibəti vardı – bu bəstəkar ona çox dəstək olmuşdu. Rauf Hacıyev və Pərviz Rüstəmbəyov isə ölkədə caz musiqisinin təbliği üçün təşəkkür hədəfi idi. Rafiq Babayev ilə onun şəxsi dostluğu və caz sevgisi onları birləşdirir – tez‑tez eyni konsertlərdə çıxış edir, caz festivallarına birlikdə gedirdilər.
O dövrdəki məhdudiyyətlər sistemi demək olar ki, onu dünya səhnəsinə buraxmırdı. Amma 1979-cu ildə Vaqif Monakoda keçirilən Dünya Caz Musiqisi Müsabiqəsinə “Azizəni gözləyərkən” adlı əsərini göndərdi — bu kompozisiya kiçik qızına ithaf idi. Nəticə: birinci yer, “ən yaxşı ifaçı” titulu və mükafat kimi ağ royalty — musiqinin saflığını, sülhü və sevgini simvolizə edən royal. Bu, sadəcə müsabiqədə qələbə deyildi; bu, Bakıda yaradılmış sintezlərin bütün dünyada anlaşılmasının və insanların qəlbinə toxunmasının sübutu idi.
1979-cu il dekabrın 15-də Vaqif “Muğam” qrupu ilə Daşkənddə növbəti konsertdəydi. Konsertin birinci hissəsində o, barmaqlarının artıq itaət etmədiyini və nəfəsinin tutulduğunu hiss etdi. Həkimlərin tövsiyəsinə baxmayaraq, o, konserti ləğv etmədi və ikinci hissəni möhtəşəm şəkildə ifa etdi. Bu, Vaqif Mustafazadənin son konserti oldu — həyat dolu, güclü bir insan; sonradan Azərbaycan cazının əfsanəsinə çevriləcək musiqiçinin səhnədəki son çıxışı. Onun ölümü yaxınlarını və sevənlərini heyrət içində qoydu. Qarşıda hələ bir ömür və saysız‑hesabsız yaradıcılıq gözləyirdi; o, cəmi 39 yaşında idi. Amma deyirlər ki, “ölüm ən yaxşılarını seçir”, və taleyi dəyişmək və ya yaxınlarımızı geri qaytarmaq insanın gücündə deyil.
Mustafazadə yalnız bir islahatçı yox, həm də bir mentor idi. O, pianoçuluğun səviyyəsini qaldırdı, milli ənənənin necə müasir və azad səslənə biləcəyini göstərdi. Qızları əla musiqi təhsili aldılar; Əzizə Mustafazadə isə atasının arzusunu reallaşdırdı — o, dünya səviyyəli sənətçi oldu və atanın stil cəsarətinin genetik kodunu qoruyub saxladı. Bu gün Vaqifin əsərləri və improvizasiyaları peşəkar caz pianoçuları tərəfindən analiz edilir; gənc musiqiçilər isə oradan əsas dərsi götürürlər: stereotiplərə tabe olmamaq və öz səsini tapmaq.
Vaqif Mustafazadənin musiqisi sadəcə incəsənət deyildi — bu, onun yaşadığı dövrə çağırış idi. O, cəsarətlə stereotipləri qırır, Şərqlə Qərbi, muğamla cazı, klassikanı ilə improvizasiyanı birləşdirirdi. Onu romantik, yenilikçi, hətta inqilabçı adlandırırdılar — və bu anlayışların heç biri onun şəxsiyyətinin miqyasını tam ifadə edə bilməz. O, çox erkən — 39 yaşında — bu dünyanı tərk etdi, amma arxasında tam bir musiqi dünyası buraxdı; bu dünya bu gün onun əsərlərində, dinləyicilərin yaddaşında və qızlarının uğurlarında yaşayır.
Bu gün Vaqif Mustafazadə adına Azərbaycan cazının simvolu kimi baxılır, bu, gerçək istedadın nə zamandan, nə də şəraitdən asılı olmayaraq səsini eşitdirmək qabiliyyətinin sübutudur. Bəlkə də buna görə də Monakodan qayıdan ağ royal sadəcə bir mükafat deyil; bu, ruhu hər akkordda səslənən, musiqisi ilə Bakını dünya caz xəritəsinə daimi yazdıran bir musiqiçinin əbədiləşmiş izidir.
O zamanlara baxdıqca — ölkədə sosializm və ciddi qaydaların hökm sürdüyü dövrə — anlayırıq ki, Vaqif Mustafazadə kimi qeyri‑adi, heç kimə bənzəməyən bir pianoçu və bəstəkar üçün yaşamaq və yaradıcılıq etmək asan olmayıb. Onun ətrafında həmişə çox mübahisələr və polemikalar vardı — həm həyatı boyunca, həm də ölümündən sonra. O, cəmiyyətin yaratdığı stereotiplərə boyun əymədi, musiqidə də, həyatda da qaydaları qəbul etmədi. Onun əsərləri və improvizasiyaları bu gün peşəkar caz musiqiçiləri tərəfindən incələnir və müzakirə olunur, həmçinin gənclər tərəfindən — onun başladığı işi davam etdirməyə çalışanlar tərəfindən. Vaqif Mustafazadə həm inqilabçı, həm də öz zamanının əhəmiyyətli bir şəxsiyyəti oldu.
Hacı Cavadov
