Beş barmaq – gündəlik həyatımızın adi bir detayı kimi görünə bilər, amma bir barmağı niyə «göstərici», digəri niyə «adamsız» adlandırırıq? Barmaq adlarının tarixi – dil, mədəniyyət və insan təsəvvürünün heyrətamiz sərgüzəşti kimi çox maraqlıdır.
Baş barmaq – Güc və Zəka
Baş barmaq həmişə digər barmaqlardan fərqlənib. Azərbaycan dilində ona “baş barmaq” deyilir – yəni “əsas barmaq”. Həqiqətən də, onun olmadan adi hərəkətləri belə təsəvvür etmək çətindir. Bir çox dillərdə böyük barmağın adı onun görünüşünə və gücünə bağlıdır: ingiliscə “thumb” sözü “qalın” mənasından götürülüb, latınca “pollex” isə “güclü olmaq” felliyindən yaranıb. Kürdlər onu “ram barmaq” – “güclü barmaq” adlandırırlar.
Amerika yerli xalqları arasında bu barmaq hətta “odan barmaq” (palm barmaq) kimi də adlandırılır – yəni “dədə barmaq”, bəzi başqa mədəniyyətlərdə isə “ana barmağı” və ya “böyük qardaş” kimi tanınır. Yunanıstanda isə “digər barmaqlardan qarşılıqlı” (antilogος) adlanır – çünki o, digərlərindən fərqli olaraq qarşıya doğru hərəkət edə bilir. Qərb Asiya, o cümlədən Türkiyə ölkələrində isə bu barmaq “bitləri öldürən barmaq” (pireyi öldürən barmaq) kimi xatırlanır – yəni gigiyenik funksiyasına görə adlandırılır.
Göstərici barmaq – Yol Göstərən
Göstərici barmaq, Azərbaycan dilində “şəhadət barmağı” (şəhadət barmağı) adlanır – o, əlin ən “danışan” barmaqlarından biridir. Bu ad yalnız hərəkətlə bağlı deyil, həm də imanla bağlıdır: “şahadət” tək Allahın qüdrətinə şübhə etmədən inanmaq deməkdir, və məhz bu barmaqla müsəlman şəhadətimizi elan edərkən əlini qaldırır. Buna görə Azərbaycanda bu barmağın adı mənəvi, müqəddəs məna daşıyır.
Digər dillərdə adı həmin barmağın funksiyasına əsaslanır. İngiliscə “index finger” termini latınca “göstərmək” – index sözündən yaranıb. Başqa bir ad isə “forefinger” – “ön barmaq”; bu, baş barmaqdan sonra gələn birinci barmaq olduğu üçün belə adlanır. Qədim mətnlərdə və xalq adlarında bu barmaq daha çox metaforik adlar alırdı: “müəllim barmaq” – çünki yol göstərir, “salamlayan barmaq” – insanlar bu barmaqla salamlardı, o cümlədən hərbi salamlar. Bəzən isə “oxçu barmaq” – çünki oxçular oxu dartıb buraxanda bu barmaqdan istifadə edərdilər. Digər təsvirlərdə isə “qabqaşıyan barmaq” – pot-licker adlanır; çünki dad baxımından qalan qidaları sığortalamaq üçün qabın dibindən bu barmaqla sanki şeylər götürmək əlverişlidir.
Orta barmaq – Uca və Mərkəzi
Orta barmaq Azərbaycan dilində “orta barmaq” (“orta barmaq”) adlanır. Bir çox dillərdə isə o, “ən uca” və ya “mərkəzi” barmaq kimi tanınır. Məsələn, Choctaw dilində bu barmaq “orta oğul” adlanır, xalq metaforalarında isə “uca ot” və ya “uca türək” kimi təsvir olunur.
Bu barmaq görünüşcə diqqəti cəlb edir, lakin adətən xüsusi funksiyası olmadığı üçün mədəniyyətlərdə çox vurğulanmır.
Adı Olmayan – Amma Tarixi Olan
Azərbaycan dilində dördüncü barmaq “üzük barmağı” adlanır – “üzük barmağı”. Bu ad, sadəcə praktiki ad deyil. Bir çox mədəniyyətlərdə məhz bu barmağa nişan üzük taxılır. Bu ənənənin əsası qədimdən qoyulub – antik dövrdə insanlarda bu barmağın ürəyə gedən “vəsiqe” olduğu ilə bağlı inanc var idi – vena amoris (“sevgi damarı”). Bu elmi cəhətdən belə olmasa da, romantik obrazı çox güclü idi və əsrlər boyu yaşamış bu adətin əsasını təşkil edib.
Digər dillərdə bu barmaq tam fərqli ad alırdı. Rus, ukrayna, polyak və digər slavyan dillərində ona “adı olmayan barmaq” (безымянный) deyilir – yəni “adı olmayan”. Bunun bir neçə səbəbi var. İlk versiya mistikdir: mədəni və xalq təbabəti ayinlərində istifadə olunan barmaq olduğu üçün adını səsləndirməmək lazım idi – pis ruha səbəb olmaması üçün. İkinci, daha sadə versiya isə budur: gündəlik işlərdə çox istifadə olunmur, ona görə uyğun ad tapılmayıb.
Buna baxmayaraq, bir sıra dillərdə bu barmağa daha romantik adlar da verilib: “ürək barmağı” – ürəyə bağ kimi; “şəfa barmağı”, bəzən isə “piyavka” (leech) – çünki köhnə ingiliscədə “leech” həm piyayka, həm də “həkim” mənasına gəlirdi. Həkimlər məzəlləri və məlhəmləri apararkən məhz bu barmaqdan istifadə edərdilər.
Körpə Barmaq – Kiçik, Amma Önəmli
Mizançıq – Azərbaycan dilində “çəçələ barmağı” — ən kiçik barmaq. İngiliscədə “pinky”, türkcədə “serçe parmağı” – “qarğuşa barmağı” adlanır. O, tez-tez ailənin kiçik üzvləri ilə əlaqələndirilir: “kiçik uşaq”, “son qız”, “kimsəsiz barmaq” kimi ifadələrdə istifadə olunur.
Çox funksiya daşımadığına baxmayaraq, o, zəriflik və incəlik simvoludur. Latın dilində isə ona “qulaq barmağı” – “auricularis” deyilib; çünki insanlar bu barmaqla qulaqlarını təmizləyirdilər.
Niyə Biz Barmaqları Adlandırırıq?
Bəlkə bu sadə olaraq rahatlıq üçündür deyə düşünə bilərik. Amma əslində bu — insanın öz bədənini və ətraf aləmi necə qavradığının əksidir. Barmaq adları bizə peşələr, adət-ənənələr, dinlər, hətta poeziya barədə danışır.
Biz barmaqlarımıza ad veririk, çünki biz – insanıq. Hər bir incə detalda mənalar tapırıq. Və bu sadə adlarda – bütün bir dünya gizlənib.
Ayna Bəxtiyar
