Elə insanlar var ki, onların adları bütöv bir dövrün simvoluna çevrilir. Onların kəşfləri təkcə elmi deyil, bəşəriyyətin düşüncə tərzini də dəyişir. Belə dahilərdən biri də Bakıda – Şərqlə Qərbin qovuşduğu, ənənə ilə yenilikçiliyin iç-içə keçdiyi şəhərdə doğulub.
4 fevral 1921-ci il tarixində Bakıda elə bir insan dünyaya gəldi ki, onun adı insanlığın riyaziyyat və texnologiya haqqında təsəvvürlərini əbədi olaraq dəyişdi. Bu şəxs – Lütfi Rəhim oğlu Ələsgərzadə (Lütfi Zadə) idi.
Bakıdakı 16 nömrəli orta məktəbdə təhsil həyatına başlayan Lütfi Zadə, təhsilini Tehranda, sonra isə ABŞ-nin məşhur Massaçusets Texnologiya İnstitutunda (MIT) davam etdirdi. Məhz burada onun elmi karyerasının və sonradan dünya elmini sarsıdacaq altı böyük nəzəriyyəsinin təməli qoyuldu.
1944–1959-cu illər arasında MIT və Kolumbiya Universitetində magistr və doktor elmi dərəcələrini aldı. 1959-cu ildə Berkli Universitetində professor vəzifəsinə təyin olundu və 1963-cü ildən etibarən “Elektrik mühəndisliyi və kompüter elmləri” kafedrasına rəhbərlik etdi. Həmçinin bu universitetdə Soft Computing İnstitutunun direktoru kimi çalışdı.
Reallıq qavrayışını dəyişən nəzəriyyə
Lütfi Zadəyə dünya şöhrəti qazandıran qeyri-səlis məntiq (Fuzzy Logic) nəzəriyyəsi oldu. Bu inqilabi konsepsiya informasiyanın işlənməsinə yanaşmanı dəyişdi. Qeyri-səlis məntiq texnikaya “qara və ağ” düşüncə deyil, insan kimi – çalarlarla düşünməyi öyrətdi.
Bu gün bu nəzəriyyə avtomobillərdə, qatar sistemlərində, sənaye proseslərində və hətta məişət texnikasında — “Sony”, “Canon” kameralarından tutmuş Mitsubishi və “Toshiba” paltaryuyanlarına qədər — geniş şəkildə tətbiq olunur.
Dünyamiqyaslı alim
Ona “Müasir elmin korifeyi”, “Dünya dahisiz yaşaya bilməz” kimi möhtəşəm adlar verilmiş kitablar həsr olunub. Onun həyat və fəaliyyətinə həsr olunan “Uzaq və yaxın Lütfi Zade” sənədli filmi çəkilib. Onun adına “Zadə irsi və süni intellekt” assosiasiyası və Beynəlxalq Müasir Elmlər Akademiyası təsis olunub.
Alimin əsas töhfələri – dövlətlərarası idarəetmə nəzəriyyəsi, dinamik sistemlərin müşahidəsi və idarə olunması nəzəriyyələridir. Bu nəzəriyyələr bu gün idarəetmə elminin əsasını təşkil edir. Elə əsas ki, NASA tərəfindən hazırlanıb tətbiq edilən sistemlərin, kosmik aparatların idarə olunması, proseslərin modelləşdirilməsi və hətta süni intellektin gələcəyi bu nəzəriyyələr üzərində qurulub.
Ömrü boyu tanınan dahi
Lütfi Zadənin adı dünya elmi tarixində əbədi olaraq yazılıb. 1989-cu ildə Yaponiyanın ən yüksək elmi mükafatı olan “Honda” mükafatına layiq görüldü – bu mükafat indiyə qədər yalnız yapon alimlərinə verilmişdi, lakin ilk dəfə bir azərbaycanlı alimin əlinə keçdi.
O, bənzərsiz bir şəxsiyyət idi: Berkli Universitetinin yeganə ömürlük professoru, NASA və NATO-nun aparıcı eksperti, Kaliforniyada yerləşən “Institute Zadeh-ZİFT” elmi institutunun qurucusu. Hətta bir elmi sensasiya – o, Max Plankdan sonra sağlığında öz nəzəriyyəsi ilə birlikdə elmi mərkəzə adı verilən ikinci alim oldu.
Onun şöhrəti sərhəd tanımırdı: dünyanın müxtəlif elmi akademiyalarının üzvü, bir çox ölkələrin fəxri doktoru, nüfuzlu orden və medalların sahibi idi. ABŞ Milli Mühəndislik Akademiyasının və Rusiya Təbiət Elmləri Akademiyasının akademiki seçilmişdi.
Elmi irsi yaşamağa davam edir
6 sentyabr 2017-ci ildə Lütfi Zadə bu dünyadan köçdü, amma elmi irsi elmin və texnologiyanın inkişafında yaşamaya davam edir.
Lütfi Zadə – yalnız böyük bir riyaziyyatçı və mühəndis deyil, dünya elminə istiqamət verən şəxsiyyət idi. Hər dəfə bir raket səma ilə qovuşanda, onun içində Bakıda doğulan bu dahinin zərrəsi yaşayır. O, elə bir gələcəyin memarı oldu ki, idarəetmə elmi Yer planetinin sərhədlərini aşaraq kosmosa qədər uzandı.
Onun irsi təkcə formullarda, alqoritmlərdə və texnologiyalarda deyil, bəşəriyyəti irəli aparan ideyalarda yaşayır.
Hacı Cavadov
