Hökumət Evinin tarixi
Elə binalar var ki, onlar rəsmi planlarla deyil, zamanın daxili diktəsi ilə doğulur. Onları inşa etmirlər, onları arzulayır, xəyal edirlər, zamanın çağırışına çevrilmiş ideya kimi ürəklərdə daşıyırlar. Elə bu cür memarlıq dastanı, II Dünya müharibəsindən sonra Bakının qoynunda daşdan yonulan bir əfsanəyə çevrilmiş Hökumət Evi oldu. Bu bina təkcə inzibati mərkəz deyildi – o, bir dövrün siyasi və mədəni abidəsi, monumental klassika libasında şəhər əfsanəsi idi. Elə bir obraz ki, ilk baxışdan heç nə ilə səhv salmaq mümkün deyil.
1930-cu illərin əvvəlində, Azərbaycan SSR rəhbərliyi paytaxtın simasını formalaşdırmaq üçün “Sovetlər Sarayı” adlı böyük bir layihəyə start verir. Məqsəd, bütün hökumət orqanlarını bir mərkəzdə toplamaq, nümayişlər və qurultaylar üçün geniş bir meydan yaratmaq və yaşayış evlərini məmur yükündən azad etmək idi. Amma bu layihə texniki tapşırıqdan daha çox bədii axtarış idi: memarlar, Sovet Azərbaycanının ruhuna uyğun forma tapmalı idilər.
Ümumittifaq müsabiqəni qazanan SSRİ-nin nəhəng memarı Lev Rudnev (sonradan MDU binasını, Frunze Akademiyasını, Qorkidəki Çkalov pilləkənini və Mars meydanındakı memorialı da yaradan) bu layihəyə Bakı üçün xüsusi bir yanaşma gətirdi. O və həmmüəllifi V.Muntz Hökumət Evinə kiril əlifbasının “П”, (“P”) hərfinə bənzəyən simmetrik kompozisiya verdilər. Burada konstruktiv təfəkkür Şərq memarlığının zərifliyi ilə, barokko üslubu isə Şirvanşahlar sarayının ilhamverici sütunları ilə vəhdət təşkil edirdi.
1936-cı ildə təməli qoyulan binanın yalnız hazırlıq mərhələsinə 2 milyon rubl ayrılmışdı. Planlara əsasən, bina 1937-ci ildə tamamlanmalı idi, lakin müharibə planları dəyişdi. Yalnız 1945-ci ildə, ölkə dağıntılardan qalxmağa başlayanda, Hökumət Evi yenidən həyata qaytarıldı.
Həmin illərdə bina əfsanəyə çevrilmişdi. O, şəhərin alçaqmərtəbəli mənzərəsində dominant idi və bu cür qeyri-adi böyüklük təbiəti etibarilə həmişə sirlə örtülür. Bəziləri iddia edirdi ki, alman əsirləri planın içinə qisas məqsədilə svastika yerləşdiriblər. Digərləri isə yeraltı mərtəbələrin torpaq sularında “yoxa çıxdığını” deyirdi. Keyfiyyətsiz sementdən almanların guya tətilə çıxdığı haqda da rəvayətlər gəzirdi. Gerçək isə tamam başqa idi: nə svastika, nə yeraltı deşiklər, nə də üsyanlar. Yalnız yorğun tikinti işçilərinin əlləri, düzəlişə dözməyən memarlıq ideyası və bir məqsəd vardı – abidəyə çevriləcək bina yaratmaq.
Bu ansamblın ideoloji və bədii mərkəzi isə Vladimir Leninin 11 metr hündürlüyündəki heykəli idi. Bu monumental bronz fiqur Mıtişidə tökülmüşdü. Deyilənə görə, heykəltəraş Cəlal Qarayev heykəlin hündürlüyünü hesablaya bilməyib, ta ki kimsə maket üzərinə “Osobaya” (“Xüsusi”) şüşəsi qoyana qədər. Zarafat ya gerçək – ölçü mükəmməl alınmışdı.
Binanın rəsmi açılışı 1952-ci ildə oldu. Müharibə memarlığa müəyyən sadəlik gətirmişdi: yığıncaq zalı çıxarıldı, mərtəbələrin sayı azaldıldı, fasad daha tutumlu oldu. Qülləvari qanadlar isə bəzəkli qaldı. Ön tərəfdəki fasad isə özündə Şərq estetikasını daşıyan sovet monumental klassikasına çevrildi.
Əsas diqqət çəkən məqamlardan biri binanın şəhərsalma baxımından yerləşdirilməsidir. Hökumət Evi Dənizkənarı bulvarın kənarında inşa edilərək, Bakının dənizə baxan simasını formalaşdırdı. Onun qarşısında SSRİ-nin ən böyük meydanı salındı – yaşıllıqlarla əhatələnmiş və dənizə açılan bu meydan yeni Bakının memarlıq salnaməsinin ön sözünə çevrildi.
Binanın istifadəyə verilməsi də maraqlı olaylarla müşayiət olundu. İşçilər tam tikilməmiş binaya köçməkdən imtina etdikdə, partiya rəhbərliyi memarları ora yerləşdirdi. Onuncu mərtəbəyə – liftsiz, susuz, lakin ayaqlarının altında zəngin bəzək materiallarıyla qalxdılar. Onlara altıbucaqlı pəncərələrə görə “cəzalar” verilmişdi – antisemitizm dövründə belə formalar şübhə oyatmışdı. Memarlar dözdü, amma fikirlərindən dönmədilər.
1957-ci ildə isə bura bağlı maraqlı bir filokartik hadisə yaşandı: məşhur fotoqraf Maks Alpertin çəkdiyi bina təsviri poçt açıqçasında güzgü effekti ilə çap olundu. Bayraqların üzərindəki yazılar tərsinə oxunurdu. Nəşriyyat bunun fərqinə varmadı, amma kolleksiyaçılar qiymətləndirdilər.
1960–1970-ci illərdə bina ətrafında yeni tikililər – “Azərbaycan”, “Abşeron” mehmanxanaları, Üzeyir Hacıbəyli küçəsindəki 16 mərtəbəlilər, “Azərpoçt” binası göründü. Amma Hökumət Evi onların arasında üfüqü və mənanı saxlayan əsas memarlıq oxu olaraq bir növ daş lövbər kimi qaldı.
Bu gün həmin bina təkcə idarəetmə mərkəzi deyil. O, Bakının vizual kodunu daşıyan tarixi oxdur. O, tikinti batalyonlarını, paradları, qalmaqalları və poçt markalarını xatırlayır. Bayraqların dəyişdiyini, dövrlərin bir-birini əvəz etdiyini görüb. Və hər bir böyük memarlıq nümunəsi kimi, o da bu gün ilham verir, xəyalları oyadır, yeni əfsanələr doğurur.
Bu binada Xəzərin nəfəsi, daşlarında zamanın səsi, ölgəsində isə bir şəhərin – Bakının quruculuq dastanı yaşayır.
Əbülfəz Babazadə
