Azərbaycan ədəbiyyatında qəzəl janrı əsrlər boyu həm klassik poeziyanın, həm də xalq duyğusunun incə təzahürü olub. Bu zəngin poeziya ənənəsinin yaşadığı, nəfəs aldığı və inkişaf etdiyi mühüm mərkəzlərdən biri isə, heç şübhəsiz, Bakı şəhəridir. Bakı qəzəlin ruhunu daşıyan, klassik söz ustalarının səslərinə qulaq verən ədəbi bir ürəkdir.
Qəzəl janrı və onun ruhu
Qəzəl, ərəb-fars ədəbiyyatından qaynaqlansa da, Azərbaycan klassik poeziyasında özünəməxsus təzahür forması qazanın. Lirik bir forma olan qəzəldə aşiqlik, ayrılıq, ilahi eşq, zəriflik və mənəvi dərinlik əsas mövzulardır. Bu forma xüsusilə Bakı kimi estetik və poetik zənginliyi olan bir şəhərdə öz mühitini tapıb.
Bakıda qəzəl ənənəsinin ilk təməl daşları
XVI–XVII əsrlərdən etibarən Bakı ətrafında formalaşan şair dairələri, qəzəli həm bir şeir forması deyil, həm də həyat fəlsəfəsi kimi yaşadırdılar. Sufi təlimləri, ilahi eşq və zahidlik motivləri ilə yoğrulan qəzəllər, Bakının dini və fəlsəfi çevrələrində geniş yer tapırdı.
Bakı şairləri və qəzəl poetikası
Bakının yetirdiyi qəzəl ustaları arasında Məshəti Gəncəvidən ilham alan qadın şairlər də, Füzuli məktəbinin davamçıları da yer alıb. Bakılı şairlər qəzəl janrında həm ənənəyə bağlılıq göstərib, həm də yenilikçi poetik elementlər əlavə ediblər. XIX əsrdə Bakı mühitində yazıb-yaradan şairlərdən biri olan Seyid Əzim Şirvani bu baxımdan xüsusi qeyd olunmalıdır. Onun yaradıcılığında qəzəl həm estetik, həm də ictimai məzmun kəsb edirdi.
Bakıda poeziya toplantıları
XIX əsrin sonlarında Bakıda fəaliyyət göstərmiş ədəbi məclislər qəzəl məktəbinin yaşaması və inkişafı üçün əvəzsiz rol oynayıb. Bu məclislərdə şairlər bir araya gələrək klassik janrlarda, xüsusilə də qəzəldə özlərini sınayır, ilham aldıqları ustadlara nəzirələr yazırdılar. Beləliklə, Bakı ədəbi mühitində qəzəl bir növ “canlı poetik məktəb”ə çevrilmişdi.
Bakı qəzəllərində məkanın poetik siması
Bakı qəzəllərində tez-tez şəhərin özünə də işarələr görünür: Xəzərin sahilindəki yalnızlıq, İçərişəhərin sirli küçələri, Qız qalası ətrafında dolaşan həsrət və gözəllik obrazları – bunlar poetik məkana çevrilən Bakı obrazının parlaq nümunələridir. Bu, qəzəlin yalnız ruhi yox, həm də məkan baxımından Bakıya bağlı olduğunu göstərir.
Müasir dövrdə qəzəl və Bakı
XX və XXI əsrdə də Bakı qəzəl poeziyasının unudulmadığı məkandır. Müasir qəzəl yazan şairlər – söz ustaları bu janrın ruhunu müasir dildə yaşatmağa davam edir. Onlar Bakıdan aldığı ilhamla qəzəli bir daha xalqın dilinə qaytarır.
Qəzəlin ürəyi Bakıdan döyünür
Bakı klassik poeziyanın – xüsusilə də qəzəlin yaşadığı şəhərdir. Onun küçələri, divarları, dənizi və insanları qəzəlin misralarında əksini tapır. Qəzəl janrı Bakı ilə birlikdə döyünür – eynən könül kimi, eynən sözün özü kimi.
Xanım Aydın
