Bakı bağlarında və hər bir azərbaycanlı həyətində vaxtilə mütləq tut ağacı – həyətin rahatlığının, uşaqlıq xatirələrinin və xalq müdrikliyinin əzəmətli qoruyucusu olardı. Onun kölgəsi yayda sərinlik, meyvəsi şirinlik, yarpağı və qabığı isə şəfa bəxş edirdi. Qədim azərbaycanlılar üçün tut sadəcə bir ağac deyildi, o, təbiətin ruhu və gücü ilə dolu canlı bir varlıq sayılırdı.
Baki-baku.az bildirir ki, bu ağac əsrlər boyu xalq təbabətinin bir hissəsi olub, insanla torpaq və zaman arasında olan əlaqəni təcəssüm etdirib. Onun şirəsində və yarpaqlarında, köklərində və budaqlarında sağlamlığın sirləri gizlənib – bu sirlər nəsildən-nəslə sirr kimi, əmanət kimi, milli kodun bir parçası kimi ötürülüb.
Azərbaycan ərazisində qədim zamanlardan üç növ tut bitib – ağ tut, qara tut (xar-tut) və qırmızı tut. Hər birinin öz xüsusiyyəti və şəfaverici gücü olub.
Ağ tut – yüngüllüyün və təmizlənmənin rəmzidir. Onun yarpaqlarını çay kimi dəmləyib soyuqdəymə zamanı temperaturu salmaq, iltihabı aradan qaldırmaq və təzyiqi normallaşdırmaq üçün içərdilər. Qabıq dəmləməsi qurdları və dəri səpgilərini müalicə etmək üçün, yarpaq və qabıqdan hazırlanmış məlhəm isə qaşınmaya qarşı istifadə olunurdu.
Qara tut – xar-tut həyat ağacı sayılırdı. Onun qan-qırmızı meyvələrindən ürəyi möhkəmləndirmək, qanazlığı və şəkər xəstəliyini müalicə etmək üçün istifadə olunurdu. Abşeronda bu ağac müqəddəs sayılırdı: onu yalnız ləyaqətlə ömür sürmüş ağsaqqallar əkə bilərdilər. İnanca görə, tut insanın ruhunu özünə çəkir və bu səbəbdən ağaca demək olar ki, mistik bir qüvvə verilirdi.
Qırmızı tut isə nadir növ idi və əsasən Naxçıvan, Şəki, Şamaxı, Ağsu və Göyçay bölgələrində rast gəlinirdi. Onun meyvələri mədə xəstəlikləri zamanı işlədilirdi, şirəsi ilə isə angina (boğaz ağrısı) zamanı boğazı yaxalayırdılar. Şirəli meyvələrdən doşab – qatı sirop hazırlanırdı; bu sirop skarlatina, qızılca, mədə və onikibarmaq bağırsaq xorasına qarşı şəfa verirdi.
Kök qabığının dəmləməsi təzyiqi aşağı salır, artıq mayeni orqanizmdən xaric edərək təbii sidikqovucu təsir göstərirdi. Ağ tut revmatizm zamanı kömək edirdi: onun meyvələrindən hazırlanmış vannalar oynaq iltihablarını azaldırdı. Qara tut yarpağının dəmləməsi mədəni möhkəmləndirir, həzmi yaxşılaşdırır və xəstəlikdən sonra bədəni bərpa etməyə kömək edirdi.
Tut artıq sadəcə bir ağac deyil, həyatın, dözümlülüyün və daxili ahəngin simvoluna çevrildi. Onun kökləri Azərbaycanın torpağında, şirəsi nəsillərin qanında, kölgəsi isə xalqın yaddaşındadır. Bu gün elm hər yarpağın və meyvənin tərkibini analiz edə bildiyi bir zamanda qədim biliklər yeni səslənmə qazanır: əsrlər boyu babalarımızın bildikləri indi elmi olaraq təsdiqlənir.
Azərbaycan xalq təbabəti – nə mifdir, nə də sadəcə folklor. Bu, hər bir bitkinin öz səsi, ətri və məqsədi olan dərin bir təbii şəfa sistemidir. Onların içərisində isə tut – əbədi həkimdir, meyvələri bu gün də eyni sadə, amma əbədi sağlamlıq formulasını daşıyır: təmizlik, ölçülülük və təbiətin özü qədər güc.
Hacı Cavadov
