Elə məkanlar var ki, onların tarixində arxiv tozu deyil, qızılgül ətri və köhnə xiyabanların pıçıltısı duyulur. Belə yerlərdən biri də bir zamanlar Bakının Qara və Ağ şəhərləri arasında gizlənmiş Villa Petroleadır. Bu, sadəcə bir malikanə deyil, daşda, yaşıllıqda və işıqda təcəssüm tapmış bir həyat fəlsəfəsi idi.
Baki-baku.az bildirir ki, məhz burada – neft məşəlləri və zavod fitlərinin arasında Nobel qardaşları dünyanın ilk “gələcək şəhərciyini” – elmin, rahatlığın və mədəniyyətin oazisini yaratdılar. Bu gün Villa Petrolea təkcə bir dövrün abidəsi deyil, həm də sənaye mənzərəsinin ortasında belə ideyaların, tərəqqinin və ilhamın yaşaya biləcəyinin rəmzidir.
1882-ci il. Neft Bakısı qaynayır, alışır, böyüyür. Qara və Ağ şəhərlər arasında, torpağı mazutla dolu, havası tüstü ilə ağır olan bu məkanda bir oazis yaranır – Villa Petrolea. Amma bu, təkcə bir ev deyil, məşhur “Nobel qardaşlarının neft hasilatı şirkətinin” mühəndisləri, mütəxəssisləri və işçiləri üçün salınmış bir “mədəniyyət şəhərciyi” idi.
Lüdviq Nobel anlayırdı ki, əgər ən bacarıqlı beyinləri cəlb etmək istəyirsə, onları tüstü və qara torpaq içində yaşamağa məcbur edə bilməz. Buna görə də o, bağları, eyvanları, klub binası, elektrik işıqlandırması, telefon rabitəsi və hətta havanı soyutma sistemi olan unikal bir qəsəbə yaradır. XIX əsrin sonu üçün bu, əsl möcüzə idi!
1882-ci ilə aid şirkətin idarəçisi Qustav Törnuddin məktubunda gələcək əsrin ruhu sanki canlanır. Bu sənədi həqiqi “gələcəyin ensiklopediyası” adlandırmaq olar, çünki Villa Petroleada həyata keçirilən ideyalar o dövr üçün inanılmaz dərəcədə qabaqcıl idi.
Törnudd Xəzər dənizinə baxan geniş evlərdən, elektrik işıqlandırmasından, qazla isitmə sistemindən, zavodla mühəndislərin yaşayış evləri arasında telefon əlaqəsindən bəhs edirdi, bunların hamısı XIX əsrdə elə bil ki, elmi fantastika kimi səslənirdi.
Məhz burada, Villa Petroleada, 1881-ci il noyabrın 23-də (yeni təqvimlə dekabrın 6-da) Bakının tarixində ilk telefon xətti istifadəyə verildi — bu, Rusiyada telefon şəbəkəsinin rəsmi açılışından iki il əvvəl baş vermişdi. Uzunluğu altı kilometr olan bu xətt zavodu, idarələri və mühəndislərin evlərini birləşdirirdi.
800 ton Volqa buzunun dəniz yolu ilə Bakının limanlarına gətirilməsi isə villada yaşayanların rahatlığını təmin etmək üçün idi. Abşeronun isti iqlimində bu, o dövr üçün texniki bir möcüzə sayılırdı.
Villanın əsas möcüzəsi onun parkı idi.
Neft tullantıları ilə hopmuş torpaq əvvəlcə yaşayış üçün yararsız görünürdü. Lakin dəvət olunmuş bağban Eduard Bekle israr etdi: münbit torpaq gətirilməlidir. Beləcə, Lənkərandan torpaq və fidanlarla dolu barjlar Qara şəhərə doğru yola düşdü. Nəticədə 10 hektarlıq ərazidə xiyabanlar, meyvə ağacları, istixanalar və güllüklər salındı.
Bekle bitkiləri Fransa, İtaliya, Tiflis və Batumdan seçib gətirirdi. 80 mindən çox kol və ağac cansız yamaclara həyat verdi və Bakı ilk dəfə neft deyil, yaşıllığın ətrini duydu.
Villa Petrolea sakinləri sanki şərq nağılının qəhrəmanları kimi yaşayırdılar. Geniş eyvanlar, mərmər pilləkənlər, kitabxana, bal zalı, bilyard otağı, teatr, tennis kortları və hətta velotrekin olması – bütün bunlar reallıqdan çox bir röya təsiri bağışlayırdı.
Burada konsertlər və ədəbi oxular təşkil olunur, məktəb və rəsmxət kursları fəaliyyət göstərirdi. Klub isə mədəniyyət və ünsiyyətin mərkəzi idi. Villa kənar şəxslər üçün bağlı olsa da, onun divarları arasında əmək və istirahətin yeni etikası – bu gün korporativ mədəniyyət adlandırılan anlayış formalaşırdı.
Birinci Dünya müharibəsi illərində dəbdəbəli villa hərbi hospitala çevrildi. 1920-ci ildən sonra isə o, milliləşdirildi, interyerləri talan edildi. Onilliklər ərzində bina dağılaraq keçmiş şöhrətinin kölgəsinə çevrildi.
Yalnız XXI əsrdə Villa Petroleanın tarixi yenidən canlandı. 2007-ci ildə genişmiqyaslı bərpadan sonra dağılmış malikanə İsveçdən kənarda yeganə Nobel Beynəlxalq Muzeyi kimi yenidən dirçəldi.
2008-ci il aprelin 25-də əsaslı rekonstruksiyadan sonra Villa Petroleanın təntənəli açılışı baş tutdu. Nobel Xeyriyyə Fondunun prezidenti Maykl Nobel və Nobel qardaşları sülaləsinin üzvləri Bakıya səfərlərindən böyük məmnunluq duyduqlarını bildirərək, bu gözəl binanın bərpasına göstərdiyi dəstəyə görə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevə dərin minnətdarlıqlarını ifadə etdilər.
Bu gün Villa Petrolea sadəcə bir muzey və ya memarlıq abidəsi deyil. O, kül içindən dirçəlmiş canlı bir əfsanədir – texnika ilə təbiət, tərəqqi ilə insaniyyət arasında harmoniyanın simvoludur.
Bir zamanlar məhz burada Bakıda ilk dəfə telefon səsi eşidilmiş, elektrik lampaları yanmış və neft torpağında yaşıllıqdan doğan bir bağ həyat tapmışdı.
Hacı Cavadov
