Qranit, bürünc və məhəbbət: Bakıda Məhəmməd Füzuliyə həsr olunmuş abidənin tarixçəsi sadəcə bir bürünc heykəlin yaradılmasının xronikası deyil. Bu, incəsənət, memarlıq və milli yaddaşın birləşərək xəyal kimi bir dastanı formalaşdırdığı bir süjetdir. Şairin paltarının hər qatında, siluetinin hər əyrisində heykəltəraşların əzmkarlığı, obrazın tapılması üçün aparılan qırılmaz səhər-gündüz axtarışları və şəhər estetikasıyla uyğunluğa canatma var.
Bu, gənc sənətkarların tanınmış titanikləri keçərək uğur qazanmasının, yaratıcı eksperimentlərin sirlərinin və Bakının mərkəzində klassik poeziyanın və bədii inqilabın simvoluna çevrilən heykəlin doğulması hekayəsidir.
Baki‑baku.az portalı xatırladır ki, 1950‑ci illərin sonlarında Sovet İttifaqında azərbaycanlı böyük şair Məhəmməd Füzulinin 400‑cü ildönümü geniş qeyd olunmuşdur. Bu münasibətlə onun portretli bir poçt markası çıxarıldı, lakin bu, klassikin xatirəsini əbədiləşdirmək üçün kifayət etmədi. SSRİ dövləti Bakıda monumental abidənin ucaldılması üçün müsabiqə elan etdi.
Müsabiqəyə ölkənin ən tanınmış heykəltəraşları qatıldı. Onların arasında Nizami heykəlinin müəllifi Fuad Əbdürrəhmanov, Sabir abidəsinin müəllifi Cəlal Qaryağdı da var idi. Lakin qalib gənc dostlar — Tokay Məmmədov və Ömər Eldarov oldular; onlar hələ yeni-yeni Repin adına Leninqrad institutunu bitirmişdilər.
Xalq rəssamı Ömər Eldarov xatırlayırdı: bu obraz üzərində işləmək hüququ “bir nömrəli iş” sayılırdı və hər bir heykəltəraşın arzusuydu. Lakin bu zirvəyə gedən yol asan deyildi — onlarla eskiz, kompozisiya axtarışı və çətin bədii qərarlar bu yolda yol yoldaşları oldular.
Az adam bilir ki, əvvəlcə abidənin Şıxəli Qurbanov küçəsindəki köhnə binanın qarşısında ucaldılması planlaşdırılmışdı. İlk eskizdə Füzuli fikrə dalmış müdrik kimi, dirsəyini nəyə isə söykəmiş vəziyyətdə təsvir edilmişdi. Lakin son anda qərara gəlinərək abidə Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrının qarşısındakı (keçmiş Kubinskaya meydanı) əraziyə köçürüldü. Bu dəyişiklik bütün konsepsiyanı yenidən işləməyi zəruri etdi – daha əzəmətli, monumental bir şəkil yaradılmalı idi.
Nəticə heyrətləndiricidir: postamentlə birlikdə abidənin hündürlüyü 11 metr təşkil etmişdir. Bu ölçü təkcə estetik məqsədlə deyil, həm də şəhərin müxtəlif nöqtələrindən əyani görünmə üçün də hesablanmışdır. Heykəl, sanki şəhərin panoramasının ayrılmaz parçası kimi yaradılmışdı
İki metrlik ilkin model çox ağır idi və postament üzərinə qoyulduqda vizual olaraq “sıxılmış” görünürdü — bu modelləri müəlliflər qəbul etmədilər.
Bu hekayənin görünməyən qəhrəmanı — “Azqosproyekt” layihə institutu əməkdaşı Hacı Muxtarov oldu. Akademik zövqü, sadəliyi və yumor hissi olan bu insan yalnız heykəli şəhər mühitinə uyğunlaşdırmadı, həm də onu meydanın mərkəzinə gətirdi.
Hacı Muxtarovun təşəbbüsü ilə heykəlin ətrafında harmonik bağ və düzbucaqlı hovuz meydana gəldi ki, bu elementlər abidənin təntənəli ruhunu daha da vurğulayırdı. Bir vaxtlar həmin hovuz fəvvarəyə çevrilmişdi, lakin XXI əsrdə ondan imtina olundu.
Postament bütöv, çəhrayımtıl bir qaya parçasından hazırlanmışdır və sanki torpaqdan çıxmış, şairin obrazı ilə birlikdə təbiətin bir hissəsi kimi yaranmış təbii bir qaya təəssüratı yaradır. Onun daş bağrından isə sanki Füzulinin ölməz poemasının qəhrəmanları — Leyli və Məcnunun yüksək relyefli fiqurları çıxır. Bu monumental əsərin qeyri-adiliyi bir çox tənqidçilər və incəsənətşünaslar tərəfindən qeyd olunmuşdur: bu, sadəcə bir heykəl üçün baza deyil, şairin obrazı ilə üzvi şəkildə bağlı olan müstəqil bir sənət əsəridir. Qaya əbədiyyətin simvoluna, ondan oyulmuş aşiq fiqurlar isə ədəbiyyatın canlı nəfəsinin rəmzinə çevrilir.
Bu qorelyeflərin müəllifi Ömər Eldarovdur. O, daşda dərin və geniş xətlər işləməklə adi rilyeflərdən uzaqlaşıb daha dramatik və duyğulu təsvirlər yaratdı
Leyli və Məcnun obrazları asan idi — hər biri özündə bir poetik vizyonu daşıyır. Amma Füzulinin obrazı çətin idi, çünki sağlığında onun portreti qalmayıb. Heykəltəraşlar şairin həyatını, məktublarını, şeirlərini və çağdaşların təsvirlərini öyrənərək onun obrazını formalaşdırdılar. Bu işdə Mirzə İbrahimov kimi ədəbi fiqurlar köməklik göstərdilər. Nəticədə bürüncdən yaradılan obraz konkret simalardan yox, düşüncənin böyüklüyünü, duyğunun dərinliyini və hikmətli tənhalığı ifadə edən bir simaya çevrildi. Heykəltəraşlar klassik monumental heykəltəraşlıq anlayışlarını meydandan çıxardılar. Qarşımızda qəhrəmanlıqda deyil, dərin fikrə dalmış müdrik dayanır.
Füzuli şərqə xas cübbədə təsvir edilmişdir. Ağır qatlı paltar onun plastikasını və ifadəliliyini daha da artırırdı. Bəzi incəsənətşünasların fikrincə, bürünc sanki parça kimi “səslənir”, fiqur qranit postament üzərində asanlıqla dayanıramış kimi görünür. Abidədəki jestlər də çoxmənalıdır: sağ əl çənəyə, sol əl isə kitaba doğru — bunlar sevgi, varlığın fəlsəfəsi və insan ruhunun refleksiyasıdır
Tənqidçilər bildirdilər ki, Füzulinin düşüncəli görünüşü səs-küylü meydanla tam uzlaşmır, rəngarəng arxitektura onun ölçüsünü “boğur”. Lakin bəlkə də məhz bu disarmoniyanın özü abidəni daha insani, unikal və ikonadan ziyadə, dialoq edən canlı fiqura çevirir
Bir gecə T.Məmmədov, Ö.Eldarov və H.Muxtarov küləkli meydanda abidənin tam ölçülü konturunu çəkərək ən ideal yer üçün çalışdılar — bu maraqlı, ağır proses heç vaxt qeydə alınmadı.
Abidənin açılışı — 2 iyun 1962-ci il — böyük təntənə ilə, dövlət rəsmiləri, yazıçılar, müəlliflər və şəhər sakinlərinin iştirakı ilə keçdi. O, Yaxın Şərq və Orta Asiyada şairə ucaldılan ilk müstəqil abidə idi Gələn il müəlliflər — Mammadov və Eldarov SSRİ Dövlət Rəssamlıq Akademiyasının gümüş medalı ilə təltif olundular; abidə Lenin mükafatına da nominasiyaya düşdü. Meydan bu hadisədən sonra Füzuli meydanı adlandırıldı.
Bu gün Füzuli abidəsi Bakının simvoluna çevrilib və şəhərin mənzərəsi onunla tamamlanır. O, yalnız Azərbaycan ədəbiyyatının simvolu deyil, sözdə və fikirdə canlı yaddaşın simvoludur. Füzulinin mäktar siluetində məhəbbət, əzab, hikmət və insanlığın dərin dialoqu davam edir — hər kəs bu heykəlin qarşısında dayananda, sanki ölməz şair ilə danışır.
Hacı Cavadov
