Biz yenidən dəyərləndirmə dövründə yaşayırıq. Keçmişin bir zamanlar birmənalı görünən simvolları bu gün yeni mənalar qazanır. Onlar öz əhəmiyyətini itirmir, əksinə, yeni məzmunla zənginləşir. Bu cür çoxqatlı mədəni obyektlərdən biri də “Azad qadın” abidəsidir. O, Bakının tarixində qadına həsr olunmuş ilk monumental heykəldir. Bu abidə təkcə şəhərin coğrafi mərkəzində deyil, həm də mühüm mədəni və sosial məna mərkəzində yerləşir; zaman, daxili azadlıq, bilik və özünü müəyyən etmə mövzuları ilə kəsişir.
Monument 1960-cı il mayın 1-də, Azərbaycan SSR-in 40 illiyi münasibətilə ucaldılıb. Heykəltəraşlıq əsəri XX əsr Azərbaycanının aparıcı heykəltəraşlarından biri olan Fuad Əbdürrəhmanov tərəfindən memar Mixail Useynovla birgə yaradılıb. O, çadranı atan qadını təsvir edir – bu jest həm şəxsi, həm də ictimai əhəmiyyət daşıyır. Bu, təkcə ənənəvi örtükdən imtina deyil, həm də görünməzlikdən, səssizlikdən və sosial təcriddən qurtuluş aktıdır. Bu, təhsilə, əməyə, mədəniyyətə və cəmiyyət həyatında tamhüquqlu iştiraka doğru atılan bir addımdır.
Heykəltəraş özü obrazın yaranması barədə belə danışırdı:
“Azərbaycanlı qadının azadlıq mövzusu məni uzun müddətdir cəlb edirdi. Heykəl üzərində işləməyə başlayanda, nədənsə, xəyalımda tora dolaşmış bir qartal dişisi canlandı. O, öz torlarını cırır, nəhayət, onlardan azad olur. Bir azdan o, günəşli səma üzərinə sürətlə yüksələcək”.
Dişi qartal obrazı Əbdürrəhmanovun yaradıcılığında hələ 1930-cu illərdə yaranmışdı; o zaman o, Cəfər Cabbarlının eyniadlı pyesindən ilhamlanaraq “Sevil” adlı kiçik heykəl düzəltmişdi. Daha sonra 1951-ci ildə gipsdən hazırlanan “Azərbaycan qadını” heykəli və 1957-ci ildə Moskvada yubiley sərgisində nümayiş etdirilən tunc “Azadlıq” heykəli meydana gəldi. Elə həmin vaxt aydın oldu ki, bu obraz şəhər məkanına daxil olaraq dövr və daxili transformasiya haqqında monumental bir ifadəyə çevrilməlidir.
Hələ 1928-ci ildə şairə Nigar Rəfibəyli ilk dərc olunan “Çadra” adlı şeirində anasına müraciətlə yazırdı:
“Qaldır və at bu qara rəngli gecə vahiməsini”.
Bu misralarda ağrı, etiraz və işığa doğru canatma hiss olunur. Bu, çadranın zülm və susqunluq simvolu kimi qəbul edildiyi dövr idi.
Bu mədəni dəyişiklik – üsyandan düşüncəyə keçid – simvolların zamanla necə transformasiya olunduğunu göstərir. Azad olunmuş qadın abidəsi bu mənaların kəsişmə nöqtəsinə çevrilir. Burada çadranın çıxarılması son deyil, keçiddir – zahirdən daxili aləmə, məcburiyyətli olanlardan şüurlu seçiminə, səssizlikdən öz səsini tapmağa doğru.
Zamanla abidə yalnız müəyyən bir tarixi dövrün şahidi kimi deyil, həm də daxili dəyişimin universal simvolu kimi qəbul edilir. O, 10 metrlik postament üzərində ucaldılıb ki, bu da ideyanın miqyasını və mənasının dərinliyini vurğulayır. Fəlsəfi ənənələrdə on rəqəmi tamamlanmanı və yenilənməni simvolizə edir: bir başlanğıcı, sıfır isə sonsuzluğu və açıq imkanlar məkanını ifadə edir. Eynilə, bu hündürlükdə ucalan qadın fiquru təkcə heykəltəraşlıq nümunəsi deyil, itaətdən bütövlüyə, məcbur edilən rollardan şəxsi azadlığa keçidin nişanəsi kimi təqdim olunur.
Postamentin forması obeliskə – günəşin, işığın və əbədiyyətin qədim simvoluna oxşayır. Abidəyə yuxarıdan baxanda görmək olar ki, o, həqiqətən də torpaqda yarımkürə şəklində siferblatı olan günəş saatına bənzəyir. Bu, təkcə zərif memarlıq həlli deyil, həm də dərin metaforadır. Qadının həyatı çox vaxt bioloji saatlarla müəyyən olunur; bunlar çadra kimi sərhədləri çəkir və onun seçimlərinə təsir göstərir. Amma burada qadın artıq ölçülən obyekt deyil, kölgə salan və ona görə istiqamətlənməyə imkan verən qnomon – mərkəzi elementdir. Bu obrazda o, yalnız iştirakçı deyil, həm də yeni zamanın başlanğıc nöqtəsinə çevrilir.
Qadın burada təkcə günəş deyil, həm də çaydır. Bu gözlənilməz obraz memarlıq kontekstinə görə yaranır. Abidənin arxasında 1990-cı illərdə İran Milli Bankının filialı olmuş bina yerləşir. Restavrasiyadan sonra onun fasadı şüşə və açıq mavi rəngə çevrilib, yumşaq şəkildə işığı əks etdirir və axan suyu xatırladır. Abidənin hər iki tərəfində davamlı hərəkət edən maşınların axını ilə birlikdə, qadının dəyişiklik çayı kimi canlı və axıcı, formasını dəyişdirə bilən, yol açan, məkanı özünə hopduran və ona yeni məna verən metaforası yaranır. Küçələr arasında yaranan küləklər isə bu obrazın bir ölçüsünü daha artırır – dəyişiklik nəfəsi.
Abidə dörd küçənin – Şıxəli Qurbanov, Salatın Əsgərova, Cəfər Cabbarlı və Zivərbəy Əhmədbəyov küçələrinin kəsişməsində yerləşir. Sanki dörd səmtin mərkəz nöqtəsindədir. Azad olunmuş azərbaycanlı qadın heykəli üzünü Mikayıl Müşfiqin adını daşıyan 18 nömrəli məktəbə tutub. Müşfiq – həyatı faciəvi şəkildə çox erkən yarımçıq qırılmış bir şairdir. Onun qadın – Dilbər adlı sevgisinə qədər yaşamağa vaxtı çatmadı. Bu istiqamətdə yalnız heykəlin baxışı deyil, həm də mənanın vektoru yönəlmişdir – biliyə, fikir azadlığına və insani hisslərin dərinliyinə doğru. Müşfiqin adı vasitəsilə qadının kişinin həyatındakı mühüm rolu hiss olunur: o, ilham mənbəyi, tale və ya həyata keçməmiş bir arzuya çevrilə bilər.
Yaxınlıqda böyük şair Nizami Gəncəvinin adını daşıyan “Nizami” metro stansiyası yerləşir. Nizami öz məşhur əsəri “Yeddi gözəl”də ağıl, dərinlik, ləyaqət və bilik kimi keyfiyyətləri özündə birləşdirən qadın obrazı yaratmışdı:
“Yalnız şirin təbəssüm və gözəlliklə deyil,
O, hər bir elmdə bu qədər güclü idi,
O qədər mükəmməl idi ki,
Dünyada elə bir kitab qalmamışdı ki,
O gənc qız onu oxumasın”.
Sonralar bu obraz Avropa dramaturqları tərəfindən də qəbul edilmiş və işlənmişdir. Belə bir mədəni yaxınlıq göstərir ki, ağıllı və savadlı qadın obrazı müasir dövrün ixtirası deyil – o, Nizami dövründən etibarən Azərbaycanda tanınır və yüksək qiymətləndirilirdi. Bu, sübut edir ki, təhsilli qadın həmişə cəmiyyət və mədəniyyət üçün əhəmiyyətli olmuşdur və onun rolu dərin tarixi köklərə malikdir.
Bu gün isə konkret tarixi epoxada yaranmış abidə artıq ideoloji təkliyini itirmiş, açıq bir metaforaya çevrilmişdir. O, sovet bəyanatı kimi səslənmir, əksinə – qadının baxışın obyekti deyil, öz tarixinin subyekti olmağa doğru keçidini əks etdirən incə mədəni və fəlsəfi şərh kimi çıxış edir.
Şəhər axır ətrafında: maşınlar, külək, günəş. Kimi işə tələsir, kimi metrodan çıxır. Amma o, hündür, göyə açıq, hərəkətsiz və eyni zamanda canlı – zamanın axarında bir başlanğıc nöqtəsi, daxili kompas kimi dayanır.
Leyli Salayeva
