Hər dövrün öz ruhu müəyyən düşüncə tərzi, mədəniyyət, ideyalar və emosiyalar dalğası var. Alman mənşəli “Zeitgeist” (zayt-qayst) anlayışı məhz bu dövrə xas olan kollektiv şüuru və atmosferi ifadə edir. Bəs bu “dövrün ruhu” insan psixologiyasına necə təsir edir? Fərdlər seçim etdiklərini düşünərkən, əslində zamanın görünməz axını ilə necə yönlənirlər?
Bu məqalədə zamanın ruhu olaraq dəyərləndirilən “Zeitgeist” anlayışının insan şüuruna, davranışına və emosional vəziyyətinə necə təsir etdiyini araşdıracağıq.
“Zeitgeist” nədir?
“Zeitgeist” sözü alman dilində “zamanın ruhu” mənasını verir. Bu anlayış ilk dəfə fəlsəfədə, daha sonra isə sosiologiya və psixologiyada istifadə olunmağa başlanıb. “Zeitgeist” bir cəmiyyətin müəyyən dövrdəki:
Dominant düşüncə tərzini
Estetik zövqünü
Etik dəyərlərini
Texnologiyaya münasibətini
Siyasi və ictimai tendensiyalarını
özündə ehtiva edir.
“Zeitgeist” və insan psixologiyası: necə təsir edir?
- Düşüncə formalaşması
İnsanlar çox vaxt öz düşüncələrinin “fərdi” olduğunu zənn edirlər. Halbuki bir çox fikir, dəyər və hətta arzular dövrün informasiya məkanında formalaşan kollektiv təsirin məhsuludur.
Məsələn, 1960-cı illərin “azadlıq və sevgi” dövründə fərqli düşüncələr “normal” sayılırdı, halbuki 1980-ci illərin “praqmatik və kapitalist” düşüncəsi daha fərqli davranışları təşviq edirdi.
- Moda və identiklik
“Zeitgeist” insanın necə geyindiyini, nəyi “gözəl” saydığını, özünü cəmiyyət qarşısında necə təqdim etdiyini müəyyən edir. Beləliklə, psixoloji identiklik anlayışı dövrə uyğun “forma” alır.
- Qorxular və ümidlər
Hər dövrün öz “emosional iqlimi” olur. Pandemiya dövründəki qorxu, 90-cı illərin post-sovet qeyri-müəyyənliyi, ya da süni intellektlə bağlı indiki həyəcan – bunlar “Zeitgeist”in emosional refleksləridir və insanın stress, qərarsızlıq, gələcəklə bağlı təsəvvürlərinə ciddi təsir göstərir.
- Texnologiyanın diktəsi
Məsələn, sosial medianın yüksəlişi ilə birlikdə “özünü göstərmək ehtiyacı” yeni bir “Zeitgeist” yaratdı: nümayişkarlıq və tez təsdiq axtarışı. Bu isə insanın özünə inam, emosional balans və sosial münasibətlərinə təsir edən güclü faktorlardandır.
“Zeitgeist” dəyişir, insan da onunla birlikdə
“Zeitgeist” sabit deyil – hər 10–20 ildə bir dəyişir. Bəzən bu dəyişikliklər inqilabi olur: internetin yayılması, müharibələr, pandemiyalar, iqlim böhranı… Və insan bu dalğada yönünü itirə də bilər, ya da yeni imkanlar taparaq özünü yenidən kəşf edə bilər.
Bəs fərd “Zeitgeist”in təsirindən xilas ola bilərmi?
Tam yox. Amma fərqindəlik çox şeyi dəyişə bilər.
*Öz düşüncələrinin haradan gəldiyini sorğulamaq
*Gündəmin və dövrün diktəsinə qarşı tənqidi yanaşmaq
*Tarixi perspektivdən baxaraq, bu günün “Zeitgeist”inin müvəqqəti olduğunu qəbul etmək
bunlar insanı “dövrün ruhunun oyuncağı” olmaqdan xilas edə bilər.
“Zeitgeist” – görünməz, amma güclü bir qüvvədir. O, zamanın nəfəsidir. Biz fərd olaraq nə qədər müstəqil qərarlar verdiyimizi düşünsək də, çox vaxt bu qərarlar dövrün bizə pıçıldadığı ideyaların təkrarıdır. Amma bu ruhun fərqinə varmaq, onun bizi idarə etməsinə yox, bizə bələdçilik etməsinə şərait yarada bilər.
Xanım Aydın
