Bakının tarixində Alman izi
XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəlləri Bakının tarixində yalnız neft, milyonerlər və Şərq zərifliyinin əfsanəsi deyil, həm də mədəni simbiozun heyrətamiz xronikasını təcəssüm etdirir. Neftin artan istehsalı fonunda buraya dünyanın hər tərəfindən insanlar cəlb olundu. Onlar arasında alman xalqının nümayəndələri də var idi, bu nümayəndələr Bakının memarlıq və mədəniyyətində parlaq və möhkəm izlər qoydular. Onlar sadəcə binalar inşa etmirdilər, onlar mənalar yaradır, Şərq ilə Qərb arasında körpülər qurur, unikal musiqi və intellektual mühit yaradırdılar.
Alman təsirinin əvvəlki Bakının mədəniyyət həyatına təsiri haqqında tarix elmləri doktoru Həcər Verdiyeva danışır, onun araşdırmaları şəhərin keçmişini başa düşməyimizdə yeni üfüqlər açır.
– Həcər xanım, sizin əsərlərinizdə XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəlləri Bakısında alman icmasının rolu ilə bağlı miqrasiya siyasəti və mədəni transformasiyalara dair faktlara rast gəldik. Sizin fikrinizcə, “Alman izi”nin bizim paytaxtımızın tarixindəki unikal yeri nədədir?
– Almanlar həqiqətən Bakının mədəniyyətində, memarlıqda və sosial həyatında dərin və çoxşaxəli izlər buraxıblar. 1913-cü ilə olan məlumata görə, Bakıda alman icmasının sayı 3274 nəfərə çatıb. Bu insanlar sadə miqrantlar deyildilər, əksinə, onlar zəhmət və intellekt sahəsində çalışan insanlardırlar – mühəndislər, memarlar, müəllimlər, musiqiçilər idilər. Onların şəhərin inkişafına verdiyi töhfə xüsusilə memarlıqda və islahat sonrası Bakıda Avropa ruhunun formalaşmasında hiss olunur.
– Bir çox həmin dövrə aid binalar bu gün də Bakının küçələrini bəzəyir. Sizin fikrinizcə, hansı alman memarları şəhərin görkəminin formalaşmasında mühüm rol oynayıb?
– Hamısından əvvəl, əlbəttə, A.Eyxler. O, Primorsk bulvarının, Aşumov məscidi və Alman kilsəsinin layihələndirilməsində iştirak edərək çox böyük töhfə verib. Kilsənin memarlığı, ən yaxşı alman qotikası ənənələrində hazırlanıb və bu, həqiqətən də bir sənət əsəridir. Bunu görkəmli Azərbaycan memarı Şamil Fətullayev də qeyd edirdi. O, Eyxlerin erudisiyasını, yüksək peşəkarlığını və qotik kanonları yerli mədəniyyət mühiti ilə ahəngdar şəkildə birləşdirmək bacarığını vurğulayıb.
– Bəs İ.Edelin yaradıcılığının əhəmiyyəti nədir? Onun adı bir qədər az hallanır, amma məlumdur ki, o, Bakıda onlarla yaşayış binası tikib.
– Bəli, İohann Edel daha az tanınan, amma çox vacib bir fiqurudur. O, dövlət mühafizəsi üçün tövsiyə edilən obyektlər siyahısına daxil olan ondan çox yaşayış binasının layihəsini hazırlamışdı. O, layihələrində yüngül konstruksiyalı eyvanlar, sütunlar, erkerlər, lociyalar və yerli daş memarlığının elementlərindən istifadə edərək “kapitalist Bakısı”nın bənzərsiz görkəmini formalaşdırmışdı. Onun tikdiyi evlər isə Şəmşi Əsədullayev, Musa Nağıyev, Murtuza Muxtarov kimi milyonerlərin evləridir.
– Yüksək şəhərsalma səviyyəsi olan memarları da unutmamalıyıq, məsələn, fon der Nonne…
– Düzdür. Nikolay fon der Nonne mühəndis-şəhərsalan idi və şəhərin mərkəzinin planlaşdırılmasında əsas rol oynayırdı. Məhz onun layihəsi ilə Sadovaya küçəsi, indiki “Azneft” meydanı tikilmişdi. Onun planı ilə 1888-ci ildə inşa edilən Deburun malikanəsi, portiklər və lociya istifadə etməklə yaşayış evinin məkan həllinin ilk cəhdi olub. Bu, ənənəvi memarlığa qarşı idi.
– O dövrün ən iri tikililərindən biri Aleksandro-Nevski məbədi idi. Niyə məhz alman memarı onun tikintisində iştirak edib?
– Məbədin layihəsini alman memarı, akademik R.R.Marfeld hazırlayıb. Bu, Rus İmperiyasının kolonial siyasətinin bir hissəsi idi – imperiyanın sərhədlərində xristianlığı yaymaq. Dövlət vəsaiti də əsirgəməmişdi: yalnız 1891-1893-cü illərdə təxminən 200 min rubl gümüş sərf edilib. Əsas günbəzin qızıl ilə örtülməsi 19 min rubla başa gəlib, mərmərdən hazırlanmış ikonastas isə 21 min rubldan çox olub. Lakin təəssüf ki, 1936-cı ildə məbəd sovet hakimiyyətinin tərəfindən barbarlıqla məhv edilib.
– Almanların təsirinin musiqi mədəniyyətinə də təsir etdiyini demək olarmı?
– Şübhəsiz. Almanlar aktiv şəkildə Avropa musiqi mühitinin yaranmasında iştirak edirdilər. XX əsrin əvvəllərində Bakıda musiqi alətləri satan mağazalar şəbəkəsi yaranmışdı, buraya əsasən Almaniyadan alətlər gətirilirdi. “Kaspi” qəzeti müxtəlif elanlarla dolu idi: orada Mülbax, Bexşteyn, Diderixs və digər fabriklərin royalları, qrammofonları, skripkaları satılırdı. Bunun sayəsində şəhərdə konsert həyatı çiçəklənir, musiqili teatrı inkişaf edir və musiqi təhsili inkişaf etməyə başlayırdı.
– Həcər xanım, sizcə, bugünkü nəsil bu irsin əhəmiyyətini nə dərəcədə dərk edir?
– Çox güman ki, tam şəkildə deyil. Biz tez-tez Bakıdakı Şərq memarlığından danışırıq, amma unuduruq ki, məhz alman memarları Şərq və Qərb arasında körpü rolunu oynayıb, beləliklə onların arasında harmoniya yaradıb, XX əsrin kapitalist Bakı şəhərinin multikultural mühitini nümayiş etdiriblər. Onların işləri həm yerli ənənələri, həm də Avropanın zərifliyini özündə əks etdirən milli-romantik üslubun formalaşması üçün təməl rolunu oynayıb. Bu irsin qorunması, öyrənilməsi və təbliği bizim ümumi borcumuzdur.
– Maraqlı və məzmunlu söhbət üçün təşəkkür edirik.
Söhbətləşən: Əbülfəz Babazadə
