XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərinə aid köhnə fotoportrеtlərə və Bakının küçə mənzərələrinə diqqətlə baxanda, hər kadrın arxasında ehtiras, ambisiya və kiçik şəhər sirləri ilə dolu bütöv bir hekayənin dayandığını hiss etmək mümkündür. Bu şəkillər sadəcə insanlar və evlərin təsviri deyil, həyatın qaynayıb-daşdığı, şəhərlərin böyüdüyü və unikal mədəni mühitin formalaşdığı bir dövrün güzgüsüdür.
Baki-baku.az qeyd edir ki, məhz Bakı fotoqrafiyasının ilkləri sayəsində biz bu gün keçmiş dövrün simasını və küçələrini görürük – onlar sanki şüşə lövhələrin üzərində dirilir.
Bakıda ilk fəaliyyətə başlayan fotoqraflardan biri Aleksandr Mişon olmuşdur. O, təkcə portretlər və şəhər mənzərələri çəkməklə kifayətlənməyib, 1898-ci ildə ilk sənədli kinolenti çəkən Bakı operatoru olub, şəhərin həmin dövrki görkəmini əbədi olaraq tarixə həkk edib.
Mişon öz fotoatelyelərini böyük sürətlə açırdı: əvvəlcə Mixaylovskaya küçəsində “Universal fotoqrafiya”, sonra isə Torqovaya küçəsində, Aleksandrovskaya sahil küçəsində və Nikolayevskidə filiallar fəaliyyətə başladı. Onun ardınca Bakı fotoqrafiya səhnəsi Jorj Şamxarov, Yulian Zelinski və Fyodor Kokovixin kimi adlarla zənginləşdi. Kokovixindən söz düşmüşkən, o, həqiqi epataj ustası idi: Fransadan gətirdiyi paspartular bütün Zaqafqaziyada gözəlliyin etalonu sayılırdı, bir çox həmkarları isə öz əsərlərini həmin paspartulara yapışdırır, yalnız balaca şəxsi möhürlərini qoymaqla kifayətlənirdilər.
Populyar fotoatelyelər – “Renessans”, “İşıq və kölgələr”, “Moskva fotoqrafı”, “İngilis fotoqrafiyası” – çəkiliş prosesini həqiqi bir incəsənətə çevirirdi. Atelyelərin sahibləri çox vaxt əcnəbilər olurdu – ruslar, yəhudilər, gürcülər, və yalnız 1919-cu ildə ilk peşəkar azərbaycanlı fotoqraf – Əzizbala Hacıyev öz atelyesini açdı. O dövrün meyarlarına görə bu təkcə yaradıcı deyil, həm də olduqca gəlirli bir peşə idi: portretlər baha qiymətləndirilirdi, paytaxt fotoqrafının nüfuzu isə çox vaxt hər cür məsafəni aradan qaldırırdı.
Maraqlıdır ki, Bakı fotoqrafları yalnız varlıları və məmurları deyil, həm də fəhlə təbəqəsini çəkirdilər. Onlar portretdə sosial sehr görürdülər: anı əsrlər boyu qalacaq bir yaddaşa çevirmək. Bir çox fotoatelyelər həqiqi gözəllik laboratoriyalarına çevrilmişdi: burada rəssamlar portreti kiçik bir şah əsərə çevirən paspartular hazırlayırdılar. Təəssüf ki, sovet hakimiyyəti dövrü ilə birlikdə bu unikal qrafik paspartular əbədi olaraq itdi, yalnız xatirələr və qədim şəkillər kolleksiyaları qaldı.
Bu gün qədim fotoportrеtlər və Bakı mənzərələri sadəcə arxiv sənədləri deyil, şəhərin qızıl dövrünün, onun dəbdəbəsinin, ziddiyyətlərinin və insan talelərinin canlı şahidləridir. Hər bir şəkil – elə bir dövrün nəfəsidir ki, o zaman fotoqrafiya sənəti hələ yenicə doğulurdu, lakin artıq zamanı dayandırmaq kimi sehrli gücə malik idi. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərinin Bakı ustaları fotoqrafiyanı həm incəsənətə, həm də dünya səviyyəli biznesə çevirməyi bacardılar, varislərə isə misilsiz bir irs buraxdılar. Onların əsərləri təkcə şəhərin tarixi deyil, həm də bir arzunun tarixidir: əbədiyyət arzusunun, üzün, baxışın və anın əsrlər boyu qorunub saxlanılması arzusunun. Elə buna görə də o dövrün fotoları bu gün də təxəyyülümüzdə müxtəlif səhnələr oyadır, keçmişi canlı bir sensasiyaya çevirir.
Hacı Cavadov
