Xəzər Dəniz Gəmiçiliyinin tarixi sadəcə gəmilər, reyslər və dəniz yolları haqqında salnamə deyil. Bu, imperiyaların ambisiyaları, elmi kəşflər, neft sıçrayışları, hərbi faciələr və qələbələr, ən əsası isə həyatını dənizə həsr etmiş minlərlə insanın talelərinin bir-birinə qarışdığı çoxqatlı bir xronikadır. I Pyotrun əmri ilə suya buraxılmış ilk freqatlardan tutmuş XXI əsrin müasir tanker və bərə gəmilərinə qədər – bu tarixdəki hər bir mərhələ təkcə donanmanın inkişafını deyil, həm də Bakının Xəzərin dünya dəniz paytaxtına çevrilməsini əks etdirir.
İlk addımlar hələ XVII əsrdə atılmışdı – Rusiya Xvalın dənizində möhkəmlənməyə çalışarkən. Lakin həqiqi dönüş nöqtəsi I Pyotrun dövründə baş verdi: 1722-ci ildə Astarxanda cənuba yürüşə hazır olan bütöv bir donanma tikildi. O dövrün dərsliklərində məqsədin “ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsi və Qafqaz xalqlarına yardım” olduğu yazılsa da, tarixçilər qeyd edirlər: əsl niyyət işğalçılıq idi. Bununla belə fakt qalır – məhz Pyotrun yürüşlərindən Xəzərin sistemli mənimsənilməsi, ilk dəniz xəritələrinin çəkilməsi və ilk flotiliyalərin yaradılması başlandı. 1723-cü ildə isə rus desantı Dərbəndi, Rəşti və Bakını aldı, və İranla bağlanmış müqaviləyə əsasən bu şəhərlər Rusiyanın idarəsinə keçdi.
Amma Xəzərdə həqiqi dəniz gəmiçiliyi daha sonralar – XIX əsrdə yarandı.
Bakının sürətlə inkişaf edən neft sənayesi tamamilə yeni həllərin tətbiqini tələb edirdi. 1858-ci ilin mayında ilk gəmiçilik şirkəti – “Qafqaz və Merkuri” Səhmdar Cəmiyyəti yaradıldı. Məhz bu tarix Xəzər Dəniz Gəmiçiliyinin başlanğıcı hesab olunur.
Bunun ardınca dünya miqyasında böyük yeniliklər gəldi: Bakıda ilk neftdaşıyan barja – “Aleksandr” (1873), sonra ilk dəmir tanker – “Zərdüşt” (1878), daha sonra isə daxiliyanma mühərrikli ilk motorlu gəmi – “Vandal” (1903) meydana çıxdı. Bu layihələrin hər biri sensasiya idi və Xəzəri ən yeni texnologiyaların sınaq meydanına çevirdi. Daha sonra həmin texnologiyalar dünya donanmasını dəyişdi.
İkinci Dünya müharibəsi illərində Xəzər donanması ölkə üçün xilasedici rol oynadı. Nəhəng tankerlər adi yüklər əvəzinə dinc əhalini daşıyırdı – bir reysdə 5 min nəfərə qədər. Yalnız ilk yarım ildə 100 mindən çox insan evakuasiya olundu. Eyni zamanda gəmilər texnika, yanacaqla dolu sisternalar və silah da çatdırırdı. Məhz dəniz yolu ilə daşınan Bakı nefti sayəsində SSRİ-nin hərbi maşını fəaliyyətini davam etdirirdi.
Müharibədən sonra “Kaspflot” və “Kasptanker” birləşdirildi və 1953-cü ildə vahid Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi yaradıldı. 1960-cı illərdə isə o, qlobal oyunçuya çevrildi: Bakı–Krasnovodsk bərə xətti açıldı, gəmilər Volqa–Baltik kanalından Avropaya, hətta Afrikaya qədər üzməyə başladı. Həmin dövrdə Bakıda Odessa Dəniz Mühəndisləri İnstitutunun filialı fəaliyyətə başladı və şirkət Oktyabr inqilabı ordeni ilə təltif olundu.
Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi sadəcə nəqliyyat şirkəti deyil. Bu, milli tariximizin və qürurumuzun bir hissəsidir. Burada dünyada ilk dəfə yeni nəsil tanker gəmiləri sınaqdan keçirildi, buradan neftin kütləvi dəniz daşımaları dövrü başlandı.
Və ümummilli lider Heydər Əliyevin 1982-ci ildə gəmiçilik muzeyi ilə tanış olarkən dediyi kimi:
“Xəzər Dəniz Gəmiçiliyinin böyük və qəhrəmanlıqla dolu tarixi vardır.”
Kulminasiya – 2001-ci il oldu. Həmin il Azərbaycan Beynəlxalq Dəniz Təşkilatının “Ağ siyahı”sına daxil edildi. Gənc, müstəqil respublika üçün bu, dünya miqyasında tanınma demək idi.
Ən müasir tələblərə cavab verən yeni nəqliyyat infrastrukturunun yaradılması ölkəmizin tranzit imkanlarını artırmaqla yanaşı, Azərbaycanın regiondakı mövqelərini daha da möhkəmləndirir. Dəniz nəqliyyatının inkişafı da digər nəqliyyat sahələri kimi daim dövlət başçımız İlham Əliyevin diqqət mərkəzindədir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin “Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti “Azərbaycan Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi»nin yaradılması haqqında” və “Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti “Azərbaycan Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi”nin fəaliyyətinin təşkili haqqında” sərəncamlarına əsasən, ölkədə mövcud olan iki böyük donanmanın – Azərbaycan Dövlət Xəzər Dəniz Gəmiçiliyinin və Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin Xəzər Dəniz Neft Donanmasının birləşdirilməsi və yenidən təşkili yolu ilə “Azərbaycan Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi” Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti yaradılmışdır. Bu addım iqtisadiyyatda dərin struktur islahatlarının davam etdirilməsi, dəniz nəqliyyatı sahəsində yerli və beynəlxalq daşımaların artırılması, ölkənin rəqabətqabiliyyətliliyinin və tranzit potensialının yüksəldilməsi məqsədini daşıyır.
“Azərbaycan Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi” QSC-nin tərkibinə nəqliyyat donanması ilə yanaşı, həm də ixtisaslaşdırılmış donanma və gəmi təmiri zavodları daxildir.
Nəqliyyat donanması 56 gəmidən ibarətdir, o cümlədən 23 tanker, 13 bərə, 16 quru yük gəmisi, 2 Ro-Ro tipli gəmi, 2 Ro-Pax tipli gəmi.
İxtisaslaşdırılmış donanmanın tərkibinə isə 200 gəmi daxildir, o cümlədən 21 kran gəmisi, 8 tanker, 3 təchizat gəmisi, 3 yedək gəmisi, 21 yedək-təchizat gəmisi, 6 liman yedəyi, 23 sərnişin gəmisi, 2 boru döşəyən gəmi, 5 yanğınsöndürmə gəmisi, 5 mühəndis-geoloji gəmi, 5 barja, 10 dalğıc gəmisi, 5 dibdərinləşdirən gəmi, 83 xidməti və köməkçi gəmi.
Avropa – Qafqaz – Asiya (TRACECA) nəqliyyat dəhlizində əlaqələndirici rol oynayan Azərbaycan Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi, Transxəzər istiqamətində yük və sərnişin daşımaları ilə yanaşı, dənizdə neft və qaz hasilatı proseslərinin tam təminatını da həyata keçirir.
“Kaspar”ın bugünkü tarixi – Rusiya və xarici tərsanələrdə inşa olunmuş onlarla müasir tankerdən ibarətdir. Yubiley “Şah İsmayıl Xətai” (2005), “Professor Əziz Əliyev” (2003), “Maestro Niyazi” (2002) isə varisliyin rəmzinə çevrilmişdir.
Budur Xəzər Dəniz Gəmiçiliyinin yolu — qəhrəmanlıqlar və kəşflərlə, zəhmət və igidliklə, peşəyə sədaqət və doğma dənizə məhəbbətlə yoğrulmuş bir yol.
Bu gün “Kaspar” öz səfərini inamla davam etdirir, sahilləri, ölkələri və nəsilləri birləşdirərək bütün dünyaya sübut edir ki, Xəzər dənizi — həyatın, əməkdaşlığın və böyük nailiyyətlərin dənizidir.
Hacı Cavadov
