1891-ci ildə Tiflisdə “Qafqaz” sorğu kitabına əlavə olaraq “Bakı və onun ətrafı” adlı sorğu kitabçası çap olundu. Kitabçanın tərtibçisi publisist, jurnalist Georgi Tumanov idi.
Baki-baku.az Tumanovun qeydlərindən bir parçanı təqdim edir:
Kitabın girişində qeyd olunurdu: “Bu kitabçanı buraxmaqla bildirmək istəyirik ki, o, əsasən özündə təsvir olunan ərazilər üzrə bələdçi xarakteri daşıyır…”
Sorğu kitabçasının tərtib edilməsi üçün mənbə kimi bir neçə tədqiqat və təqvimlər istifadə olunmuşdu ki, onların çoxu 1890-cı ildə çap edilmişdi.
Bakının ətrafını təsvir edərkən Tumanov “Bakı qəzasının ən əhəmiyyətli hissəsini” özündə cəmləyən Abşeron yarımadasını da təsvir edirdi. O, yarımadanın sahəsini təxminən 20,5 kvadrat mil olaraq müəyyən etmişdi.
“Yarımadanın qərb hissəsində Qafqaz silsiləsi kiçik dağ qolları ilə bitir (hündürlüyü 509 futdan çox deyil), onların yastı zirvələri və cüzi yamacları var, buna görə də yarımadanın bu hissəsi şərq tərəfinə nisbətən daha hündürdür”, – deyə jurnalist qeyd edirdi.
Tumanov yazırdı ki, yarımadada iqlim quru, torpaq isə əhəngli, duz tərkibi yüksəkdir və çoxlu şoranlıqlar, duzlu göllər (30-a qədər) onu ümumiyyətlə qeyri-məhsuldar edir.
“Buna Sumqayıt çayı (yarımadanın şimal-qərb sərhədində), quyular və yayda quruyan dərələrdəki kiçik çaylar istisna olmaqla, suyun olmamasını da əlavə etmək lazımdır. Burada demək olar ki, heç su yoxdur. Bununla belə, yarımadanın şimal-şərq hissəsində bulaq suları olduğundan yerli sakinlərin gözəl bağları və bostanları var”, – deyə o yazırdı.
Tumanovun qeydlərinə görə, o zaman Abşeronda və qəzanın digər hissələrində 64,000-dən çox sakin var idi.
“Əvvəllər onların əsas məşğuliyyəti əkinçilik və heyvandarlıq idi, lakin hazırda yarımadada neft sənayesinə ümumi maraq səbəbindən onların çoxu Bakıya köçür, orada zavodlarda və mədənlərdə iş tapır və ya ən yaxşı halda ticarət və ya başqa işlərlə məşğul olurlar. Kənd təsərrüfatı ilə isə daha varlı sakinlər məşğul olurlar. Üstəlik, onlarda xüsusilə qoyunçuluq, quyruqlu qoyun cinsinin yetişdirilməsi inkişaf edib”, – deyə o qeyd edirdi.
Tumanov yazırdı ki, şimal-şərq sahilinin sakinləri arasında əkinçilik, bağçılıq və üzümçülük daha çox yayılıb.
“Taxıllardan payızlıq buğda və arpa əkilir. Əksər hallarda yerli varlı bəylərə (zadəganlara) məxsus bağlarda müxtəlif meyvə ağacları – alma, armud, şaftalı, heyva, alça, ərik, nar və s. yetişdirilir. Bağlardan və üzümlüklərdən başqa, sahil zolağı boyunca yerli sakinlər bostan sahələri salırlar, burada geniş miqyasda qarpız və yemiş yetişdirilir ki, bunlar əla keyfiyyətli olduğundan buradan uzaqlara satış üçün aparılır”, – deyə o qeyd edirdi.
Daha sonra o, Şüvəlan və Maştağa qəsəbələrini qeyd edirdi: “Abşeron yarımadasının az-çox canlı məntəqələrindən, harada ki, xüsusilə bağçılıq və üzümçülük inkişaf edib, Ləş və Şeveylanı (Şüvəlan) əhəmiyyətli məntəqələrini qeyd etmək lazımdır. Burada meyvə və üzüm əkinləri bir neçə min desyatin hesablanır. Həmçinin Maştağa kəndini qeyd edim. Onun 5,000-ə qədər sakini var və Abşeron yarımadasında ən böyük kənddir”.
“Abşeronun sahil zolağının bütün bu cür məntəqələri və kəndləri, bağlarla zəngin olan, yay vaxtı kəndli əhalisi üçün böyük köməkdir. İsti düşəndə kəndlilər oraya köçür və payıza qədər orada qalırlar”, – deyə Tumanov yazırdı.
Mənbə: Azerhistory
