XX əsrin əvvəllərində İsa bəy və Kazim bəy Hacınski qardaşları — Bakının nüfuzlu ailələrindən olan Hacınski nəslinin nümayəndələri – İçərişəhərdən kənarda ilk böyük evlərini tikmək qərarına gəldilər. Onlar Balaxanı küçəsi 35-də (indiki Füzuli küçəsi), dəmir yolu vağzalının yaxınlığında bir sahə seçdilər. Bu yer təsadüfi deyildi — I gildiyalı tacir, neft sənayeçisi, xeyriyyəçi və Bakı şəhər Dumasının rəhbəri olan İsa bəyin işgüzar fəaliyyəti ilə sıx bağlı idi. Tez-tez Rusiya şəhərlərinə və Avropaya səyahət edən İsa bəy, həm statusunu, həm də dövrün ruhunu əks etdirən bir bina yaratmaq istəyirdi.
1908-ci ildə inşa edilmiş bu malikanə Bakı modern üslubunun parlaq nümunəsinə çevrildi. Üçmərtəbəli fasadı bəzəyən eyvanlar və lojiya tipli çıxıntılar tikiliyə yalnız memarlıq baxımından ifadəlilik qazandırmırdı, həm də vacib iqlim funksiyası yerinə yetirirdi – cənub günəşindən qoruyurdu. İnteryerlər isə zərifliyi ilə seçilirdi: oyma tavanlar, dekorativ suvaqlar, incə naxışlar ev sahiblərinin zövqünü və incəliyini vurğulayırdı. Binanın fasadında Hacınski ailəsinin monoqramı yerləşdirilmişdi, bu da nəslin nüfuzunu və qürurunu simvolizə edirdi.
Məşhur Füzuli küçəsi bir vaxtlar qəza şəhərinin kənarında yerləşən Balaxanı yolu adlanırdı. Məhz burada – şəhərlə çöl səhrası arasında sərhəddə neft mədənlərinə gedən yol başlayırdı. Bu ərazidə tikinti XIX əsrin sonlarına doğru başladı, o zaman ki, Bakı quberniya mərkəzinə çevrildi, dəmir yolu çəkildi və şəhərdə ilk vağzal inşa olundu.
Uzun illər boyunca bu küçənin görünüşünü sadə birmərtəbəli evlər və ticarət dükanları müəyyən edirdi. Onların çoxu uzun müddət ayaqda qaldı, ta ki 2010–2013-cü illərdə şəhər mərkəzində genişmiqyaslı yenidənqurma və “Qış parkı” adlanan layihənin yaradılmasına qədər. Lakin bu tikililər arasında memarlıq və mədəni baxımdan dəyəri rəsmi şəkildə tanınan binalar da vardı: 2001-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti Füzuli küçəsində yerləşən ondan çox binanı tarixi və mədəniyyət abidəsi kimi qorunan obyektlərin siyahısına daxil etdi.
Bu küçədəki 39 nömrəli evin taleyi isə doğrudan da unikal oldu, sanki bir möcüzə nəticəsində, sürətlə dəyişən şəhər içində sağ qalmağı bacardı. 1908-ci ildə tikilmiş bu bina tanınmış bakılı sahibkarlar – İsa bəy və Kazım bəy Hacınskilərə məxsus idi. Sovet dövründə burada Məşədi Əzizbəyov adına kitabxana fəaliyyət göstərirdi. Bu ev təkcə tarixi və memarlıq baxımından deyil, həm də mühəndislik möcüzəsi kimi dəyər qazandı.
Qonşu kvartalda yenidənqurma işləri başlayanda məlum oldu ki, bina yeni küçə xəttindən 10 metrdən çox önə çıxır. Belə hallarda bina adətən sökülür. Lakin bu dəfə misilsiz bir qərar verildi: abidəni qorumaq və… onu köçürmək!
Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin sərəncamı ilə 2013-cü ilin aprelində bina 10,5 metr məsafəyə hərəkət etdirildi – sökülmədən, tam şəkildə, divarları, tağları və bütün tarixi ilə birlikdə. Beləliklə, 39 nömrəli ev Bakı tarixində bu qədər böyük miqyasda köçürülmüş ilk bina oldu.
Əməliyyat 5 gün – 23–27 aprel tarixlərində davam etdi, lakin hazırlıq işləri demək olar ki, altı ay çəkdi. Bu yüksək dəqiqlik tələb edən vəzifə dünyada bir çox bu tipli layihələrlə tanınan təcrübəli Niderland şirkəti Bresser Eurasiaya tapşırıldı. Bakının bu evi az qala 18 min ton çəkidə idi! Onun ölçüləri – uzunluğu 52 metr, eni 35 metr, hündürlüyü isə 20 metr – nəticədə onu bir rekorda da daşıdı: o vaxt bu bina dünyada hərəkət etdirilmiş ən ağır tikili oldu.
Müqayisə üçün: dünyada bu sahədə əvvəlki rekordçu olan Çin tikilisi — Fu Gang Building 15 140 ton çəkidə idi və 2004-cü ilin noyabrında 11 gün ərzində 36 metr məsafəyə köçürülmüşdü. Daha əvvəl, 1939-cu ilin martında Moskvada Savvin Podvoriyası adlı bina 22 400 ton çəkisi ilə köçürülmüşdü. Lakin bu hadisə dövrün xüsusiyyətlərinə görə rəsmi olaraq tanınmadı – həmin vaxtlar belə mühəndislik nailiyyətləri nadir hallarda beynəlxalq səviyyədə sənədləşdirilirdi.
Bakıdakı bina isə mühəndis cəsarətinin və mədəni irsə hörmətin simvoluna çevrildi. Yerinin dəyişdirilməsindən və genişmiqyaslı restavrasiyadan sonra onun fasadına xatirə lövhəsi vuruldu – bu, əsl memarlıq dəyərinin yalnız kvadrat metrlərlə deyil, həm də nəsillərin yaddaşı ilə ölçüldüyünü xatırladan bir simvol idi.
Hacınski ailəsinin evlərinin taleyi birbaşa İsa bəyin – Bakının tarixi şəxsiyyətlərindən birinin həyatı ilə bağlıdır. Onun babası Sadıq bəyin altı oğlu vardı, onlardan böyüyü olan Əbdülsəlam bəy İsa bəyin atası idi. Ailə artıq o vaxtlar Balaxanı və Suraxanıda geniş torpaqlara və kerosin zavodlarına sahib idi. 1878-ci ildə Hacinski soyadı Bakı qəzasının 16 ən iri zadəgan ailəsi siyahısına daxil edildi.
İsa bəy 1860-cı ildə anadan olmuş, əla ev təhsili almış və gənc yaşlarından türk və fars dili də daxil olmaqla bir neçə xarici dili mənimsəmişdi. XIX əsrin sonlarına yaxın artıq I gildiyalı tacir və tanınmış neft sənayeçisi idi. 1892-ci ildə Ramanıdakı neft sahəsini almış, 1896-cı ildə isə onu qardaşlar Nobel cəmiyyətinə icarəyə vermişdi. Sonralar o, “İsa bəy Hacınski” şirkətini, daha sonra isə “Ramanı Neft-sənaye və Ticarət Cəmiyyəti”ni yaratdı. Bu şirkət Balaxanı, Sabunçu və Binəqədi sahələrinə sahib idi.
Lakin Nobel qardaşları ilə uzunmüddətli mübahisə baş verdi: 1902-ci ildə icarə müddəti bitdikdən sonra onlar müqaviləyə baxmayaraq, sahəni qaytarmaqdan imtina etdilər. Məhkəmə çəkişmələri dörd il davam etdi, lakin qərarlara baxmayaraq, Nobel ailəsi öhdəliklərini yerinə yetirmədi. Yalnız 1918-ci ildə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin elanından sonra ərazi qanuni sahibinə qaytarıldı. Ancaq güclü konsernə qarşı illərlə davam edən mübarizə İsa bəyin sağlamlığını ciddi şəkildə zədələdi.
İsa bəy sahibkarlıqla yanaşı, şəhərin ictimai həyatında da fəal iştirak edirdi. O, neft sənayeçiləri şurasının, Bakı birja komitəsinin üzvü idi, 1896–1919-cu illərdə şəhər dumasının bələdiyyə üzvü olmuşdur. Şollar su kəmərinin tikintisinin başa çatmasını dəstəkləmiş, Bakı üçün içməli su təmin etmişdi. Ticarət məktəbinin (indiki N.Tusi adına Pedaqoji Universitet) açılmasını dəstəkləmiş, aztəminatlılar üçün təhsil kvotalarının ayrılması, tibb sahəsində şəraitin yaxşılaşdırılması və həkimlərin hüquqlarının müdafiəsi üçün çalışmışdı. O, Bakı İmperator Gimnaziyasının qəyyumu olmuş, onun inkişafını maliyyələşdirmiş, Rusiyada ilk kinoaparatlardan birini almış və tədris məqsədilə yay istirahət bazası yaradılması üçün 13 000 rubl ayırmışdı.
Görkəmli fəaliyyətinə görə İsa bəy Müqəddəs Stanislav, Müqəddəs Anna ordenləri və Andrey lentində qızıl medal ilə təltif edilmişdi. Onun adı və xidmətləri “Romanovlar sülaləsinin 300 illiyi” adlı yubiley nəşrinə salınmışdı. İsa bəy 1919-cu ildə vəfat etmişdi. Onun qardaşı Kazım bəy isə 11 il əvvəl – 1908-ci ildə vəfat etmişdi. Həmin il tikilmiş ev isə yalnız memarlıq abidəsi deyil, bütöv bir dövrün simvoluna çevrildi.
Stasya Orlova – Stroqanova
