“Bəhram Gur əjdahanı öldürür” heykəlinin tarixçəsi sadəcə Bakının mərkəzində ucaldılmış bürünc bir abidənin yaradılmasından ibarət deyil. Bu, bütöv bir dövrün rəmzidir — o illər ki, gənc Bakı durmadan dəyişir, yeni bədii simvollar və estetik istiqamətlər qazanırdı.
Bu abidə ilk dəfə tələbə layihəsi kimi meydana gəldi və Azərbaycanın ədəbiyyat qəhrəmanına həsr olunmuş ilk monumental əsəri oldu. Bununla da respublikada yeni bir heykəltəraşlıq ənənəsinin təməli qoyuldu. Onun yaranma tarixçəsi yaradıcılıqla, cəsarətlə və mədəni axtarışlarla dolu bir dönəmin izlərini daşıyır.
Tələbə layihəsindən şəhər simvoluna
1958-ci ildə gənc heykəltəraşlar — Qorxmaz Sücəddinov, Albert Mustafayev və Aslan Rüstəmov bu monumental əsərin müəllifləri oldular. İşə başlanarkən layihə sadəcə bir kurs işi idi. Lakin son nəticədə şəhərin düz mərkəzində — Azneft meydanında böyük bir abidə ucaldıldı.
Əsərin ideyası, təəssüf ki, Nizaminin “Yeddi gözəl” poemasının fəlsəfi dərinliyini tam əks etdirmir. Bəhramın əjdahanı öldürməsi burada daha çox fiziki bir döyüş, şər üzərində qələbə kimi təsvir olunur. Halbuki Nizaminin poemasında bu səhnə rəmzi xarakter daşıyır — əjdaha gerçəkdən mövcud olan bir canavar deyil, Bəhramın daxilindəki təkəbbürün, qəzəbin və nəfsin simvoludur. Əsərin əsil fəlsəfi dayağı onun mənəvi kamillik yoluna aiddir.
Bəhram, yeddi gözəlin nağıllarını dinlədikcə, öz daxilində səyahətə çıxır. Bu, Şərq fəlsəfəsində insan ruhunun yeddi mərhələli inkişaf yolunu simvolizə edir. Təəssüf ki, abidə bu dərin qatlara varmaq əvəzinə, vizual olaraq qəhrəmanın döyüş səhnəsini əks etdirir.
Bakıdakı ilk fəvvarəli monumental heykəl
Bəhram Gurun 3,5 metrlik bürünc heykəli, 20 metr diametrində dairəvi fəvvarənin mərkəzində yerləşdirilmişdi. Bu, Bakının tarixində ilk fəvvarəli monumental kompozisiya idi. İdeya rəmzi planda sadələşdirilsə də, heykəl tez bir zamanda şəhərlilərin sevgisini qazandı və paytaxtın simvollarından birinə çevrildi.
Əsərin estetik baxımdan uğurlu yerləşməsi, onun formasında harmoniya və baxışda sakitlik hissini oyatması, tamaşaçıda dərin və enerji dolu təəssürat yaradır. Bu səbəbdən ideoloji baxımdan istənilən rəmzi dərinlik tam təmin olunmasa da, bədii təsiri öz gücünü saxlayır.
Gənc sənətkarlar və şəhər memarlığında yeni mərhələ
1950-ci illərdən etibarən Bakı sürətlə inkişaf edirdi. Hər bir sahədə olduğu kimi, heykəltəraşlıqda da əsas mövzular — əmək, gənclik, qəhrəmanlıq — prioritet sayılırdı. Bu abidənin müəllifləri də həmin dövrün estetik və ideoloji tələblərinə uyğun işləməyə çalışmışdılar.
O zamanlar Bakıda cəmi 6–7 heykəltəraş var idi və bu fakt gənc yaradıcılar üçün böyük imkanlar açırdı. Şəhərin o vaxtkı rəhbəri, tanınmış memar Əliş Ləmbəranski, Bakını incəsənət nümunələri ilə bəzəməyə xüsusi önəm verirdi. Məhz onun təşəbbüsü ilə bu layihə reallaşdı.
Layihənin ilkin versiyası Albert Mustafayevin Leninqrad Rəssamlıq Akademiyasında ikinci kurs işi kimi təqdim edilmişdi. Lakin əsas müəllif Qorxmaz Sücəddinov hesab olunur. O, Tbilisi İncəsənət Akademiyasını bitirmişdi və artıq Bakıda çalışırdı, digərləri isə hələ tələbə idilər.
Əliş Ləmbəranski layihəni bəyəndikdən sonra qərara gəldi ki, heykəl yalnız bir rayon üçün deyil, şəhərin mərkəzində, funikulyorun yaxınlığında yerləşdirilsin.
Fəvvarənin memarı isə tanınmış memar Vladimir Şulqin olmuşdu. 1960-cı ildə isə bu monumental kompozisiyanın rəsmi açılışı baş tutdu.
Restavrasiya və ikinci həyat
Zamanla abidə su və hava şəraitinin təsirindən korroziyaya uğradı. Bu səbəbdən onun restavrasiyası aktuallaşdı. 2007-ci ildə, Prezident İlham Əliyev “Bəhram Gur” abidəsinin və ətraf ərazinin əsaslı təmirinə dair sərəncam imzaladı.
2007-ci ilin sentyabrında abidə sökülərək Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının fonduna təhvil verildi. Fəvvarə çanağı da bərpa olundu. Elə həmin ilin 15 dekabrında, yenilənmiş abidənin açılışı keçirildi.
Bakı yaddaşının bir parçası
Bu gün “Bəhram Gur əjdahanı öldürür” heykəli artıq təkcə bir sənət əsəri deyil — o, Bakı şəhərinin yaddaşı, vizual xatirəsi və mənəvi irsinin bir parçasına çevrilib. Bürüncdən yonulmuş bu fiqur onilliklər ərzində şəhərin simasında baş verən dəyişikliklərə şahidlik edib.
Burada Şərq fəlsəfəsi ilə sovet monumentalizmi, klassik poeziyanın simvolikası ilə gənc sənətkarların cəsarəti qovuşur. Hər nə qədər Nizaminin orijinal ideyası abidədə tam əks olunmasa da, bu heykəlin yaranma və qorunma tarixçəsi göstərir ki, sənət miflə, zamanla və əbədiyyətlə necə bir nöqtədə birləşə bilir.
Hacı Cavadov
