Həyatımızda elə bir görünməz qüvvə var ki, hər qərara, hər görüşə, hər riskə, hər uğura və hər səhvə səssiz şəkildə təsir edir. Gözlə görünmür, amma psixoloqlar tərəfindən ölçülə bilir; toxunula bilməz, amma həyat tərzimizi formalaşdırır; sənədlərə yazılmır, amma davranışlarımızda özünü göstərir. Bu qüvvə özünəqiymət, yəni özünüdərkdir.
Məhz özünə verilən bu dəyər müəyyən edir: kim yeni vəzifə üçün əl qaldıra biləcək, kim dialoqa başlayacaq, kim həyatını dəyişməyə cəsarət edəcək və kim öz həyat yolunda sadəcə müşahidəçi olaraq qalacaq.
Bu mövzuya maraq bu gün misilsiz şəkildə artıb – alimlər özünə qiyməti psixi sağlamlıqla, iqtisadi davranışla və bütöv nəsillərin sosial uğuru ilə əlaqələndirirlər. Amma bu fenomen sadəcə “özünəinam”dan ibarət deyil. Bu, insanın növbəti addımını diktə edən ən mürəkkəb psixoloji mexanizmdir.
Özünə qiymət hiss deyil – bioqrafik mexanizmdir.
Müasir psixologiyada özünüdərk aşağıdakılar kimi başa düşülür:
- davranışın tənzimləyicisi,
- şəxsi qavrayışın filtri,
- uğurun proqnozlaşdırıcısı.
Amerika Psixologiya Assosiasiyasının məlumatına görə, stabil və pozitiv özünə qiymətə malik insanlar daha tez-tez:
- uzunmüddətli münasibətlər qurur,
- rəhbər vəzifələr tutur,
- daha uzun və sağlam yaşayır,
- yüksək stresə davamlılıq göstərirlər.
Əksinə, qeyri-sabit özünə qiymət təşviş pozuntularının, depressiyanın və tükənmişliyin riskini artırır.
Emori Universitetinin neyrobioloqları aşkar ediblər ki, özünə inam bir növ neyron zənciridir və əzələ kimi möhkəmləndirilə bilər. Beyin skanları göstərir ki:
- inam qərarverməyə cavabdeh dorsolateral prefrontal korteksi aktivləşdirir,
- qorxu mərkəzi olan amigdalanın aktivliyini azaldır,
- motivasiya neyromediatoru dopaminin ifrazına səbəb olur.
İnsan cəsarətli addım atanda beyin idmançının məşq zamanı verdiyi reaksiyaya bənzər şəkildə işləyir: hər risk “inam” neyron əlaqəsini möhkəmləndirir.
Psixoloqlar aşağı özünə qiymətin beş əsas mənbəsini ayırırlar:
- Uşaqlıqda tənqidi mühit
“Niyə “beş” almamlsan?”, “başqaları səndən yaxşıdır” kimi ifadələr ömürlük özünəşübhə proqramlarıdır. - Sosial şəbəkələr dövründə müqayisə
Bu gün yeniyetmə bir gün ərzində özünü o qədər insanla müqayisə edir ki, XIX əsr insanı bunu bütün ömrü boyu etmirdi. - Rədd edilmə travmaları
Bulling, soyuqluq, xəyanət — yaddaş bunları ilkin qorxu səviyyəsində saxlayır. - Qeyri-real standartlar
Perfeksionizm daim “mən kifayət qədər yaxşı deyiləm” hissini yaradır. - Xəta qəbul etməyən mədəniyyət
Səhv etməyə icazə verilməyən mühit özünədəyəri sistemli şəkildə zəiflədir.
Əgər səhv cəzalandırılırsa, insan cəhd etməyi dayandırır.
Harvard Dövlət İdarəçiliyi Məktəbinin sosialoloqları sübut ediblər ki, özünə inam:
- gəliri orta hesabla 28% artırır,
- karyera mobilliyini yüksəldir,
- liderlik keyfiyyətlərini gücləndirir,
- xroniki stres ehtimalını azaldır.
Özünə inam yeni bir kapital formasıdır – maliyyə yatırımlarının mental ekvivalenti.
İnam riskə hazırlığı artırır.
Yüksək özünə qiymətə malik insanlar 40% daha çox cəhd edirlər.
İnam kommunikativ üslubu yaxşılaşdırır.
Özünə inamlı insanlar daha etibarlı, açıq və kompetent kimi qəbul olunurlar.
İnam stres səviyyəsini azaldır.
Kortizol iki dəfə azalır ki, bu da sağlamlığı gücləndirir.
İnam imkanların bələdçisidir.
O sosial maqnit kimi işləyir: fürsətləri, ideyaları və tərəfdaşları cəlb edir.
İnamı gücləndirməyin 7 sübut edilmiş yolu
- “Mikroaddımlar” metodu
Hər tamamlanmış tapşırıq — hətta kiçik olsa belə — inam neyronunu gücləndirir. - Dil korreksiyası
“Gərək edim” → “mən seçirəm”;
“mən qorxuram” → “cəhd etməyə hazıram”. - Güc duruşu
Cəmi 90 saniyə düz duruş — dopamin səviyyəsini 15–20% artırır. - Sosial filtr
İnam, özünə inamlı insanların yanında daha tez artır. - Uğurların rəqəmsallaşdırılması
Yazıya alınmış nailiyyətlər müsbət təcrübənin neyron izini formalaşdırır. - Səhvlərlə “məlumat” kimi işləmək
Bu, məğlubiyyət deyil — məlumatdır. - Sakitlik fiziologiyası
Dərin nəfəsalma — emosional nəzarətin mərkəzi olan vagus sinirini aktivləşdirir.
Tədqiqatçı Saymon Hirş sübut edib ki, yüksək özünə qiymətə malik insanlar:
- ürək-damar narahatlıqlarını 3 dəfə az yaşayır,
- xəstəliklərdən 2 dəfə tez sağalırlar,
- xroniki yorğunluğu 4 dəfə daha az hiss edirlər.
İnam — bioloji resursdur.
Özünə qiymət nə lüksdür, nə də psixoloji aksesuar.
Bu, həyat keyfiyyətini müəyyən edən fundamental mexanizmdir: uğur, sevgi, karyera, sağlamlıq, daxili rahatlıq.
O, insanı zirvəyə qaldıra bilər və ya onu illərlə eyni yerdə saxlayar. Əsas isə odur ki, özünə dəyər yaşdan və keçmiş təcrübədən asılı olmayaraq inkişaf etdirilə, möhkəmləndirilə və yenidən qurula bilər.
Özünüdərk taleyin karkasıdır.
İnam isə arzuları hadisəyə, planları əmələ, insanı isə başqalarının heyran olduğu gücə çevirən daxili mühərrikdir.
Hacı Cavadov
