Şam insan sivilizasiyasının ən qədim ixtiralarından biridir. O, həm işıq mənbəyi, həm də dini, mədəni və məişət atributu kimi tarix boyu mühüm rol oynayıb.
İlk şamlar necə yaranıb?
Ən qədim şamların tarixi minilliklər əvvələ gedib çıxır. Arxeoloji tapıntılar göstərir ki, insanlar eramızdan əvvəl təxminən 3000-ci illərdə işıq üçün sadə yağ lampalarından və şamabənzər qurğulardan istifadə edirdilər.
Qədim Misirdə insanlar toxunmuş qamış saplarını heyvan yağında isladaraq “şam” kimi yandırırdılar.
Qədim Romada isə bal mumu və donuz yağı əsas material hesab olunurdu. Romalılar şamdan həm gündəlik işıqlandırmada, həm də dini mərasimlərdə istifadə edirdilər.
Orta əsrlərdə şam
Orta əsrlərdə şamın istehsalı daha da inkişaf etdi. Xüsusilə Avropada şamlar evlərin, qalaların və kilsələrin əsas işıq mənbəyi idi. Bu dövrdə:
Arı mumu şamlar daha çox qiymətləndirilirdi, çünki onlar həm təmiz, həm də xoş qoxulu yanırdı.
Donuz və qoyun yağından hazırlanan şamlar isə ucuz idi, lakin yanarkən kəskin qoxu yayırdı.
Şam istehsalı sənət kimi yayılaraq ayrıca bir peşəyə çevrildi – şamçılıq.
Yeni dövr və sənayeləşmə
18–19-cu əsrlərdə şam istehsalı daha da təkmilləşdi:
Spermaset (balinalardan alınan yağ) şamların hazırlanmasında geniş istifadə olunmağa başladı. Bu şamlar daha uzun müddət və parlaq yanırdı.
Stearin (heyvan yağından alınan maddə) kəşf ediləndə şam daha möhkəm və ucuz oldu.
19-cu əsrdə parafinin kəşfi ilə şam istehsalında inqilab baş verdi. Parafin şamlar həm təmiz, həm də daha əlçatan idi.
Müasir dövrdə şam
Elektrik işığının icadından sonra şam işıqlandırma vasitəsi kimi öz əhəmiyyətini itirsə də, simvolik və dekorativ rolunu qoruyub saxladı.
Bu gün şamlar:
Dini ayinlərdə (kilsə, məscid, məbəd ənənələrində),
Mərasimlərdə (toy, xatirə tədbirləri),
Romantik və dekorativ məqsədlərlə,
Aromaterapiyada və psixoloji rahatlama üçün geniş istifadə olunur.
Maraqlı faktlar
Qədimdə şamın uzunluğu vaxt ölçüsü kimi istifadə olunurdu: məsələn, “bir şamlıq vaxt” ifadəsi bir neçə saatlıq zaman anlamına gəlirdi.
Dünyada ən qədim şam nümunələri Skandinaviya və Misirdə tapılıb.
Bu gün müxtəlif rəng və ətirli şamlar həm estetik, həm də psixoloji rahatlama vasitəsi sayılır.
Şam minillərdir ki, insan həyatının ayrılmaz hissəsidir. Əvvəlcə sadəcə işıq mənbəyi olan bu ixtira zamanla mədəniyyət, din və incəsənətdə özünəməxsus yer tutub. Günümüzdə isə şam daha çox rahatlıq, gözəllik və mənəvi işıq simvoluna çevrilib.
