Üçüncü yazı
Bütün həyatını millətinin cəhalətdən qurtuluşuna, maariflənməsinə, məmləkətinin inkişafına həsr edən Hacı Zeynalabdin Tağıyev belə bir ərəfədə dərə təpədən ibarət olan şəhər küçələrinin tarazlaşdırılması, səki və küçələrin səliqəyə salınması üçün Quberniya qarşısında məsələ qaldırır. Dumadakı çıxışları zamanı Şəhərdə meydanlar yaratmağı, bağça və bulvar salmağı təklif edir, bu təkliflər əksər hallarda qəbul edilir. Bələdiyyə idarəsi dövlətlilərdən borc istəyir. Heç bir imkan sahibi yaxın durmur. Hacı 1895-ci ildə 35 il müddətə, 6%-lə Şəhər İdarəsinə 750 min manat borc verir. Bununla da şəhərdə inşaat işləri sürətlənir. Məhəllələrdə süpürgəçilər qoymur…
Yarmarka meydanında axşam bazarı salınır. Malakan bağı və Birja meydanı arasındakı bazarla yanaşı, “Həftəbazarı” Bolşoy Marskoy və Telefonnı küçələrinin kəsişdiyi yerə, indiki Sahil bağı tərəfdən yuxarıya, 28 may küçəsinə köçürülür. Səbailin yuxarı hissəsinə daş döşənməyə başlanılır.
Bakının “memarlarından” biri kimi tarix yaradan Hacı Zeynalabdin Tağıyev 1886-cı ildə öz hesabına Bakıda Yanğından Mühafizə Deposu qurur. Hacının Səbailin, Bakının inkişafı ilə bağlı möhtəşəm layihələri bununla bitmir: “Beş nəfər kənardan gələn sərmayədarla 1887-ci ildə şirkət yaradır, şəhərdə Konka yolu çəkməyə başlayırlar.
Bu yol 1892-ci ildə işə düşür, nəqliyyat aləminə böyük yenilik gətirir. Səhmdarlar şirkəti Konkanı işlətmək üçün Hacı Mustafa Rəsulova icarəyə verir. Konkaya adətən iki at, yoxuş olan küçələrdə üçüncü at da qoşurdular. Konkanın şəhər içindəki marşrut yolu Seyid Mirbabayev (Azneft meydanından) başlayıb Sahil (Neftçilər) küçəsi ilə Mixaylovskiyə (Zevin) oradan da, Merkuri küçəsinə dönür, Marinski (Karqonov) küçəsinə burulur, Malakan (Xəqani) küçəsinə keçər, Balşoy Morksoy, Telefonnı, Vağzal, Balaxanı (Basin), Quba (Füzuli) meydanı, Bazar (Hüsü Hacıyev), Qəssabbazar, Varantsov (Füzuli) meydanı, Vrangel küçəsi ilə keçib ilk nöqtəsinə gələr, dövrəni tamamlayardı”.
Əldə olunan məlumatlardan o da bəlli olur ki, Qara və Ağ şəhərlə yanaşı Səbailin əsas yaşayış məskənlərindən olan Bayıla da konka işləyirmiş. Yay və qış konkalarına bölünən konkaların qışda istifadə olunanı şüşəli, yaydakılar isə açıqmış.
Hacı Zeynalabdin Tağıyevin şirkətinə məxsus sərmayədarların konkalarla birlikdə at, araba, qozalıq fayton kimi nəqliyyat vasitələri də varmış. Bununla yanaşı o dövrün imkanlı şəxslərinə məxsus karetalar və avtomobillər də mövcud imiş. Səbail qəsrində, Bayıl buxtasında, Bakıda görünən ilk avtomobil məhz Hacı ZeynalabdinTağıyevə məxsus olub. Manaf Süleymanovun xatirələrinə əsaslanaraq deyə bilərik ki, “Konkanı idarə edən Hacı Mustafa Rəsulovun şəhərdə bir neçə karvansara, mülk, mehmanxana və ticarət kantoru vardı. Karantini (Həzi Aslanov) küçəsindəki dağılmaqda olan Qasımbəy məscidini, o təzədən tikdirib bərpa etdirmişdi”.
Bakının sürətli inkişafı qeyd etdiyimiz kimi məhz Səbailin adı ilə bağlı idi. O vaxtlar şəhər bölgüsü aparılmadığından Bakı İçərişəhər və Bayırşəhərdən ibarət idi ki, burada sürətli inkişaf iki qrupa bölünürdü. İri-iri şirkətlər, banklar qurulduğu kimi həm də, maliyyə-kredit şirkətləri, istehsal emalatxanaları yaradılırdı. “İctimai bank”, “Volqa-Kama bankı”, “Rus-Asiya bankı”, “Tiflis zadəgan torpağı bankı”, “Tiflis ticarət bankı”,”Şimal bankı”, “İran bankı”, “Rus sənaye ticarəti bankı”, “Dövlət bankı”, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin sədr olduğu belə bir ərəfədə “maliyyə, iqtisadi və ticarətlə əlaqədar olan və təbəələri Bakıda işləyən dövlətlər – şirkətlərə, Almaniya, Fransa, İran, Türkiyə, İsveç, Norveç və başqaları şəhərdə konsulxana açırlar”.
1887-ci ildə neft sənayeçilərinin Bakıda “Sovet syezdi” təsis edirlər. Bu təşkilat sahibkarların hüquqlarını hökumət qarşısında qorumaqla, onları müdafiə etməklə yanaşı, hökümətlə əl-ələ verib fəhlələrə zülm etməklə kifayətlənmir, onlara divan tutur. “Neftyannoye delo” jurnalını nəşr edən təşkilat məhdud miqdarda kitabxana, məktəb və xəstəxana, divanxana açsa da, əli qabarlı insanların haqq və hüquqlarının tanınması istiqamətində gördüyü işlərə görə Bakı əsilzadələrinin, neftxudaların etiraz ünvanına çevrilir ki, bunun da səbəbi şirkətin başında duran şəxslərin bu torpaqlara aidiyyatının olmaması ilə bağlı idi. “Sovet syezdə” nəhəng şirkətlərin əlində güclü təzyiq aləti idi. “Sovet syezdi” altı il Nobel, ondan sonra 1890-cı ildən 1916-cı ilə qədər, 26 il “Kaspiyskoye tovareşestvo” şirkətinin sədri Kukasov qardaşları başçılıq edir”.
Səbailin, Bakının, Bakı qarışıq ölkənin inkişafında bütün tərəqqipərvər ideyalar məhz Hacı Zeynalabdin Tağıyevin adı ilə bağlı idi. “XIX əsrin axırında Hacı Zeynalabdin Tağıyevin məsləhəti ilə neft daşıyan gəmilərin sahibləri birləşib şirkət, XX əsrin əvvəlində isə “Kür-Xəzər” Gəmiçilik və Aksioner Cəmiyyəti yaradırlar: məqsəd sərnişin və yük daşımaq idi; gəmilər Xəzər dənizindəki bütün limanlara, Volqa çayında, Kür çayında üzəcəkdi, istədikləri limanlarda körpü və anbarlar tikəcəkdilər. Şirkətin əsas sərmayəsi 2 milyon manat idi. Tağıyevin özünün də, ticarət, yük və sərnişin gəmiləri vardı.
Belə bir ərəfədə Səbail qəsrində, Bakı buxtasında möhtəşəm tikililər görünür. Ayrı-ayrı neft maqnatlarının, milyonçularının, əsilzadələrin, zadəgan və Ali Gildiyalı Tacir titulu daşıyan şəxslərin mülkləri, malikanələri ilə yanaşı Bakının əzəmətinə əzəmət qatan Murtuza Muxtarovun oğlu İsmayılın şərəfinə təməlini qoyduğu İsmayilliyə binası, Tağıyev Teatrı, Tağıyevin Qız Məktəbi, Bakı Dumasının binası, Realnı Məktəbinin binası, Mirzəbəyovun yeddi mərtəbəli malikanəsi, Murtuza Muxtarovun, Aşurbəyovların, Şəmsi Əsədullayevin, Səfixanovların, Hacı Hacıağa Dadaşovun, Musa Nağıyevin, Ağa Qədirovun, Əbdülxalıq Axundovun, Mironovun mülk və malikanələri ilə yanaşı, Filarmoniyanın binasının tikilməsi sürətlə inkişaf edən iqtisadiyyatın, iqtisadi potensialı intellekt kapitalına, millət, məmləkət quruculuğuna həsr edən tarixi şəxsiyyətlərin Vətən, torpaq sevgisi ilə bağlı idi.
Həmin ərəfədə filarmoniyanın adı ilə bağlı maraqlı bir hadisə də diqqətimizi çəkdi ki, o da unudulmaz yazıçımız Manaf Süleymanovun “Eşitdiklərim, gördüklərim, oxuduqlarım” kitabında öz əksini tapıb. “Ağ klub” yanğından sonra sərvət sahibləri bələdiyyə idarəsini vadar edirlər ki, şəhər bağından bir parça ayırıb yay klubuna versin. Binanın layihəsini mahir arxitektor Ter-Mikelova tapşırırlar. O, Monte-Karlo şəhərinə ezam edilir ki, oradakı filarmoniyaya baxsın, onun layihəsi ilə tanış olsun. Bakı üçün də eynilə belə bir imarətin layihəsini işləsin. Deyilənlərə görə, Monte-Karlo filarmoniyasının binası gözəllikdə Avropada birinci yerlərdən birini tutur. Binanın meydanından dəniz sahilinə doqquz terras-meydan enir. Ter-Mikelov səfərdən qayıdandan sonra filarmoniyanın layihəsini hazırlamağa başlayır və bu işin öhdəsindən bacarıqla gəlir.
Sadovıy (Çkalov) indiki Niyazi küçəsinin, Nikolayev (Kommunist) indiki İstiqlaliyyət küçəsinin kəsişdiyi yerdə dörd mülk – Yay klubu (filarmoniya), Sadıqovun evi, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin tikdirdiyi Marina Rus Qız Gimnaziyasının binası, bir də ondan azca aşağıda Rotşildin işlər rəisi Daburinin order memarlıq üslubunda tikdirdiyi, sonra da “Kavkazskoe tovarişestvo” şirkətinə satdığı bina (Rüstəm Mustafayev adına İncəsənət Muzeyi) gözəllikdə, lakoniklikdə bir-birilə bəhs edir.
Deyilənlərə görə, “Kavkazskoe tovarişestvo” neft şirkətinin başçısı milyonçu Kukasov filarmoniyanın layihəsini işləyən memardan xahiş edib ki, yay səhnəsini onun yaşadığı mülk ilə üzbəüz tikdirsin ki, balkonda oturub çalıb-çağıranlara tamaşa edə bilsin. Bir də istəmirmiş ki, evin qabağında lal divar ucalsın. Memarlıq qanununa görə səhnə qarşı giriş qapısı ilə üzbəüz olmalıdır. Yay klubunda (filarmoniyada) isə əksinədir”.
Şərəf Cəlilli
