Azərbaycanda duzun tarixi sadəcə bir təbii sərvətin hekayəsi deyil. Bu, sağ qalmaq və tərəqqi uğrunda mübarizənin maraqlı salnaməsidir. Burada ağ kristallar bir vaxtlar pul vahidi, silah və hakimiyyət rəmzi olmuşdur.
Baki-baku.az xatırladır ki, XIX əsrdə duz neftlə yanaşı bölgənin iqtisadiyyatını müəyyənləşdirir, ticarət yollarını formalaşdırır və imperiya məmurlarının, tacirlərin və sənayeçilərin diqqətini cəlb edirdi. Abşeron gölləri yandırıcı günəş altında bəyaz güzgülər kimi parlayırdı, insanlara təmiz duz bəxş edir və bu duz Qafqaz şəhərlərinə, hətta onun hüdudlarından kənara aparılırdı.
Naxçıvandakı daş duz mədənlərində isə dərinliklərdən duz kristalları çıxaran fəhlələrin ağır zəhməti dağlarda əks-səda verirdi. Peterburq və Tiflis dəftərxanalarında isə bu mədənlərin taleyi həll olunurdu: dövlətin mülkiyyətində qalsın, yoxsa tacirlərə icarəyə verilsin? Burada duz sadəcə ədviyyat deyildi – o, strateji əhəmiyyət daşıyan məhsul idi, diplomatiyanın və iqtisadiyyatın bir parçası, İran və Türkmənistanla rəqabət faktoruna çevrilmişdi. Və bəlkə də məhz bu “ağ tarix” göstərir ki, XIX əsr Azərbaycanı yalnız neft ölkəsi deyil, həm də duzun öz dastanını yazdığı bir diyardır.
XIX əsr Azərbaycanı sənaye sıçrayışının mərkəzinə çevrildi. Əgər nefti “qara qızıl” adlandırırıqsa, duzu da rahatlıqla “ağ qızıl” saya bilərik. Abşeron yarımadası öz təbii duz gölləri ilə bu ağ sərvətin əsl mərkəzinə çevrilmişdi. XIX əsrin ortalarında burada 27-yə yaxın göl mövcud idi. Masazır və Zığ gölləri isə elə keyfiyyətli duz verirdi ki, səyahətçilər onun “mükəmməl ağlığı və təmizliyi”ni xüsusilə qeyd edirdilər.
Şərqin ağ qızılı: Azərbaycanın unudulmuş duz tarixi
Azərbaycanda duzun tarixi sadəcə bir təbii sərvətin hekayəsi deyil. Bu, sağ qalmaq və tərəqqi uğrunda mübarizənin maraqlı salnaməsidir. Burada ağ kristallar bir vaxtlar pul vahidi, silah və hakimiyyət rəmzi olmuşdur.
Baki-baku.az xatırladır ki, XIX əsrdə duz neftlə yanaşı bölgənin iqtisadiyyatını müəyyənləşdirir, ticarət yollarını formalaşdırır və imperiya məmurlarının, tacirlərin və sənayeçilərin diqqətini cəlb edirdi. Abşeron gölləri yandırıcı günəş altında bəyaz güzgülər kimi parlayırdı, insanlara təmiz duz bəxş edir və bu duz Qafqaz şəhərlərinə, hətta onun hüdudlarından kənara aparılırdı.
Naxçıvandakı daş duz mədənlərində isə dərinliklərdən duz kristalları çıxaran fəhlələrin ağır zəhməti dağlarda əks-səda verirdi. Peterburq və Tiflis dəftərxanalarında isə bu mədənlərin taleyi həll olunurdu: dövlətin mülkiyyətində qalsın, yoxsa tacirlərə icarəyə verilsin? Burada duz sadəcə ədviyyat deyildi – o, strateji əhəmiyyət daşıyan məhsul idi, diplomatiyanın və iqtisadiyyatın bir parçası, İran və Türkmənistanla rəqabət faktoruna çevrilmişdi. Və bəlkə də məhz bu “ağ tarix” göstərir ki, XIX əsr Azərbaycanı yalnız neft ölkəsi deyil, həm də duzun öz dastanını yazdığı bir diyardır.
XIX əsr Azərbaycanı sənaye sıçrayışının mərkəzinə çevrildi. Əgər nefti “qara qızıl” adlandırırıqsa, duzu da rahatlıqla “ağ qızıl” saya bilərik. Abşeron yarımadası öz təbii duz gölləri ilə bu ağ sərvətin əsl mərkəzinə çevrilmişdi. XIX əsrin ortalarında burada 27-yə yaxın göl mövcud idi. Masazır və Zığ gölləri isə elə keyfiyyətli duz verirdi ki, səyahətçilər onun “mükəmməl ağlığı və təmizliyi”ni xüsusilə qeyd edirdilər.
Duz təkcə yerli tələbatı ödəmirdi: o, Quba, Şamaxı, Nuxa (Şəki), eləcə də İran və hətta Ənzəliyə qədər ixrac olunurdu. Bakı duzu yüklənmiş kisələrlə böyük ticarət yollarını doldururdu. Bu duz olmasaydı, nə Kürdəki balıqçılıq sahəsi, nə də Cənubi Qafqazın ev təsərrüfatları tam şəkildə fəaliyyət göstərə bilməzdi.
Azərbaycan Rusiyaya birləşdirildikdən sonra duz mədənləri də neft quyuları kimi yerli xanların əlindən alınaraq imperiya xəzinəsinə keçdi. Lakin dövlət bu sahə ilə birbaşa məşğul olmağa tələsmədi – mədənlər icarəyə verildi. Tacirlər xəzinəyə böyük məbləğlər ödəyir və duzun hasilatı və satışı üzrə monopoliyaya sahib olurdular. Bu sistem gəlirləri artırmağa imkan verirdi: dövlət idarəçiliyi ilə illik gəlir orta hesabla 102 min rubl idisə, icarə sistemində bu rəqəm 146 min rubla çatırdı. Ümumilikdə XIX əsr ərzində duz xəzinəyə milyonlarla gümüş rubl qazandırdı.
Göl duzu ilə yanaşı, daş duz da xüsusi yerə sahib idi – bu duz Naxçıvanda, Sust, Cəğrı və Şixməmməd kəndləri arasında yerləşən mədənlərdə çıxarılırdı. Lomaçılar üçün bu iş son dərəcə ağır idi: onlar duz bloklarını əllə çıxarır, əvvəlcə yalnız 2 qəpik, daha sonra isə satışdan pay alırdılar. 1858-ci ildə hasilat həcmi 250 min pud təşkil etmişdisə, əsrin sonunda bu rəqəm 300 min pudu keçdi.
1860-cı illərin islahatları təhkimli kəndlilərin məcburi əməyini ləğv etdi – onların yerini muzdlu işçilər tutdu. Bu dəyişiklik həmin dövr üçün əsl sosial inqilab idi və regiondakı sənayeləşmənin xəbərçisi oldu.
Duz hasilatının artmasına baxmayaraq, Azərbaycan duzu ciddi bir rəqiblə üzləşdi – Türkmən duzu. O, daha ucuz idi və 1880-ci illərdən etibarən Türkmənistanın Rusiyaya birləşdirilməsi ilə fəal şəkildə Bakı bazarlarına daxil olmağa başladı. Nəticədə, 1897-ci ildə Bakı quberniyasında yarım milyon puddan çox duz çıxarılsa da, Xəzərin o tayından gətirilən duz da az qala bu qədər idi.
Duz hasilatı təkcə iqtisadi amil deyil, XIX əsr Azərbaycanının mədəni tarixinin bir hissəsinə çevrildi. Bu sahə ticarət yollarını, sosial quruluşu (kəndli əməyindən muzdlu əməyə keçidi) və hətta Bakının urbanizasiyasını dəyişdirdi. “Kaspi” qəzeti əsrin sonunda yazırdı ki, Bakı göllərinin potensialı “onların verdiyindən qat-qat artıqdır”, bu isə “ağ qızılın” yetərincə istifadə olunmadığını göstərirdi.
Bu gün geriyə nəzər salanda demək olar ki, duz kənd təsərrüfatını, balıqçılığı və ticarəti bir sistemdə birləşdirən resursa çevrildi və Azərbaycanı sənaye inkişafına hazırladı. Neft sonradan səhnəyə çıxsa da, məhz duz ilk olaraq göstərdi ki, bu diyarın təbii sərvətləri yalnız kəndləri deyil, bütöv ölkələri də dolandıra bilər.
XIX əsrdə Azərbaycanda duz təkcə resurs deyildi – bu, “ağ qızıl” idi. O, insanları, şəhərləri və ölkələri birləşdirirdi. O, Kür çayındakı balıqçıları doyurur, Şamaxı və Quba bazarlarını doldurur, İran və Türkiyə ilə karvan yollarını keçirdi. Onun ağ kristallarında Naxçıvan lomaçılarının ağır zəhməti, Bakı tacirlərinin icarə ticarətlərindəki həyəcanı və çar xəzinəsinin soyuq hesablamaları əks olunurdu.
Bu gün neft bütün digər sahələri arxa plana keçirmişkən, duzun hekayəsi bizə xatırladır ki, Azərbaycanı imperiyanın iqtisadi xəritəsində önəmli oyunçuya çevirən ilk sərvət məhz duz idi. Abşeronun ağ gölləri və Naxçıvanın dərin mədənləri yalnız gəlir mənbəyi deyil, həm də xalqın zəhməti, bacarığı və təbii sərvətləri dünya ticarətinə çevirmək qabiliyyətinin simvoluna çevrilmişdi.
Və bu səbəbdən “duz dövrü”nü xatırlayarkən onu sadəcə keçmişin bir səhifəsi kimi deyil, gələcəyin təməli – Azərbaycanın təbii nemətləri strateji üstünlüyə çevirmə bacarığının sübutu kimi görmək olar.
Hacı Cavadov
