Müasir informasiya cəmiyyətində dilin dinamikası sürətlə dəyişir. Xüsusilə texnologiyanın və sosial medianın qloballaşması nəticəsində dillərarası qarşılıqlı təsir güclənib, bu da danışıq və yazı üslubuna yeni leksik vahidlərin daxil olması ilə nəticələnib. Azərbaycan dili də bu prosesdən kənarda qalmayıb, xüsusilə gənclər arasında populyar olan bir sıra sosial media mənşəli sözlər gündəlik ünsiyyətə daxil olub.
Bu yazıda son illərdə Azərbaycan dilinə daxil olan və əsasən ingilis dili mənşəli müasir sözlərin mənaları, istifadəsi və dilimizə uyğunlaşma səviyyəsi təhlil olunur.
Yeni leksik vahidlər və onların təhlili
Aşağıda təqdim edilən sözlər Azərbaycan dilində son dövrdə geniş şəkildə işlənən və artıq müəyyən dərəcədə norma halına gəlməkdə olan ifadələrdir:
1. Çelenc (challenge)
Mənası: Çağırış, sınaq, bir tapşırığı yerinə yetirmək üçün sosial mediada istifadə olunan təşəbbüslər (məs., rəqs çelenc-i).
Uyğunlaşma: “Çağırış” sözü dilimizdə mövcuddur, lakin “çelenc” forması, xüsusilə internet kontekstində daha çox istifadə olunur. Vaxt keçdikcə daha çox dilimizə uyğunlaşdırılmış formada yazılması mümkündür.
2. Frendzona (friendzone)
Mənası: Bir şəxsin romantik maraq göstərməsinə baxmayaraq, qarşı tərəfin onu yalnız dost kimi görməsi vəziyyəti.
Uyğunlaşma: Hal-hazırda “frendzona” formasında qəbul edilib. Bu anlayışa uyğun gələn orijinal Azərbaycan ifadəsi yoxdur, lakin “yalnız dost kimi görmək” kimi təsviri ifadələrdən istifadə olunur.
3. No filter
Mənası: Şəkil və ya video üzərində heç bir vizual effektin, filtrlərin istifadə olunmaması.
Uyğunlaşma: Bu ifadə, daha çox sosial mediada istifadə olunur və “filtrsiz” kimi Azərbaycanlaşdırılmış formaya keçir.
4. Toksik (toxic)
Mənası: Zərərli, mənfi enerji yayan, emosional olaraq dağıdıcı insan və ya münasibət.
Uyğunlaşma: “Zəhərli” sözünün məcazi mənası olsa da, gənclər daha çox “toksik” formasını işlədir. Getdikcə bu söz danışıq dilində oturuşur.
5. İnflüenser (influencer)
Mənası: Sosial mediada çoxsaylı izləyicisi olan və davranışlara təsir edən şəxs.
Uyğunlaşma: “Təsir edən şəxs” və ya “nüfuzlu istifadəçi” kimi tərcümə olunsa da, “inflüenser” forması daha çox istifadə edilir və artıq qəbul olunmuş sayılır.
6. Spoyler (spoiler)
Mənası: Filmin, serialın və ya əsərin əsas süjet xəttini öncədən açıqlamaq.
Uyğunlaşma: “Əvvəlcədən məlumat vermək” və ya “bütün marağı pozmaq” ifadələri işlədilsə də, “spoyler” sözü daha yığcam və praktik olaraq yayılıb.
7. Komfortzona (comfort zone)
Mənası: İnsan özünü təhlükəsiz və rahat hiss etdiyi psixoloji sahə.
Uyğunlaşma: “Rahatlıq zonası” ifadəsi olsa da, orijinal formada “komfortzona” kimi geniş yayılıb.
8. Repost
Mənası: Sosial mediada başqasının paylaşımını öz səhifəndə yenidən paylaşmaq.
Uyğunlaşma: “Yenidən paylaşmaq” desək də, “repost” sözü xüsusilə “Instagram” və “Facebook” istifadəçiləri arasında tam oturuşub.
9. Avatar
Mənası: Sosial media və ya oyun platformasında istifadəçinin seçdiyi şəkil və ya simvol.
Uyğunlaşma: Əsasən orijinal formada saxlanılıb, çünki onun üçün alternativ söz yoxdur.
10. Mem (meme)
Mənası: İnternetdə sürətlə yayılan zarafatlı və ya satirik şəkil və ya video.
Uyğunlaşma: “Mem” sözü Azərbaycan dilində də eyni formada işlədilir və xüsusilə gənclər arasında çox məşhurdur.
Dilə təsiri və norma məsələsi
Bu leksik vahidlərin Azərbaycan dilinə daxil olması bir neçə səbəbdən irəli gəlir: İnformasiya mühiti və texnoloji qloballaşma – Gənclər xarici dillərdə kontent istehlak etdikcə həmin dillərin strukturu və leksikası onların gündəlik danışığına təsir edir.
Sosial media vasitəsilə kütləvi yayılma – “TikTok”, “Instagram”, “YouTube” kimi platformalar bu sözlərin normallaşmasını sürətləndirir.
Qarşılıq olmaması — Bəzi terminlərin Azərbaycan dilində qısa, dəqiq qarşılığı olmadığından orijinal formada işlənməsi praktik olur.
Azərbaycan dilinə uyğunlaşma prosesi
Bu sözlərin bir qismi fonetik transkripsiya yolu ilə (məsələn: “çelenc”, “frendzona”), bir qismi isə orijinal yazılış formasında qorunaraq dilə daxil olub. Həmçinin bəzi sözlər artıq terminoloji stabillik qazanmaqdadır və hətta rəsmi mediada da istifadə olunmağa başlayıb. Lakin bu prosesin idarə olunması və ana dilinin normativ bazasının qorunması üçün dilçilik institutları və media qurumları tərəfindən sözlərin tərcüməsi, uyğunlaşdırılması və maarifləndirilməsi mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Nəticə
Müasir leksik dəyişikliklər dilin canlı, dəyişkən bir sistem olduğunu bir daha sübut edir. Azərbaycan dilinin zənginliyi və elastikliyi bu yeni sözləri öz strukturu daxilində yerləşdirməyə imkan verir. Əsas məsələ bu dəyişikliklərin şüurlu şəkildə qəbul olunması, dil qaydaları və milli kimlik çərçivəsində istifadəsinin tənzimlənməsidir.
Bu sözləri anlamaq və düzgün şəkildə istifadə etmək, həm də nəsillərarası dil uçurumunun qarşısını almaq üçün vacibdir.
Xanım Aydın
