Metakognitivlik – insanın öz düşüncə proseslərini müşahidə etməsi, qiymətləndirməsi və yönləndirməsi bacarığıdır. Sadə dillə desək, bu “düşünmək haqqında düşünmək” deməkdir. Bu anlayış ilk dəfə 1970-ci illərdə psixoloq Jon Flavell tərəfindən elmi termin kimi təqdim edilib və bu gündən etibarən təhsil psixologiyası, qərarvermə nəzəriyyəsi və şəxsi inkişaf sahələrində böyük əhəmiyyət qazanıb.
Metakognitivliyin tərkib hissələri
Metakognitivlik iki əsas komponentdən ibarətdir:
Metakognitiv biliklər – İnsan öz biliklərini, zəif və güclü tərəflərini dərk edir. Məsələn, bir tələbə hansı oxuma metodunun ona daha uyğun olduğunu bilirsə, bu metakognitiv bilikdir.
Metakognitiv nəzarət və tənzimləmə – İnsan düşüncə və öyrənmə prosesinə nəzarət edir, strategiyalar seçir, ehtiyac olduqda düzəliş edir. Məsələn, bir şəxs sualın çətin olduğunu dərk edib daha çox vaxt ayırmağa qərar verirsə, bu tənzimləmədir.
Metakognitivlik niyə vacibdir?
Metakognitivlik insanın öz düşüncə mexanizmlərini şüurlu şəkildə idarə etməsinə imkan verir. Bu bacarıq:
Daha effektiv öyrənməyə kömək edir
Qərarvermə prosesini gücləndirir
Tənqidi düşüncə bacarıqlarını artırır
Özünüqiymətləndirmə və emosional tənzimləməyə töhfə verir
Araşdırmalar göstərir ki, metakognitiv bacarıqları güclü olan insanlar təkcə məktəbdə deyil, real həyatda da daha uyğun strategiyalar seçə bilir, uğursuzluq qarşısında daha çevik davranırlar.
Təhsildə metakognitivliyin rolu
Müasir təhsil sistemində şagirdlərin sadəcə məlumat əzbərləməsi deyil, düşüncə proseslərini anlamağı və idarə etməyi öyrənməsi ön plana çəkilir. Müəllimlər metakognitivlik strategiyalarını öyrətməklə:
Tələbələrin oxu və anlama bacarıqlarını artırır,
Onları öz biliklərini tənqid etməyə təşviq edir,
Fərdi öyrənmə yollarını tapmağa yardım edir.
Metakognitiv bacarıqları necə inkişaf etdirmək olar?
Metakognitivlik təbii qabiliyyət kimi görünə bilər, lakin bu bacarığı şüurlu məşqlərlə inkişaf etdirmək mümkündür. Aşağıdakı üsullar bu baxımdan faydalıdır:
Özünə suallar vermək: “Bu problemi necə həll edirəm?”, “Mən nəyi anlamadım?”, “Başqa necə yanaşa bilərəm?”
Fikir jurnalı tutmaq: Gün ərzində düşüncələrini və hisslərini qeyd etmək.
Refleksiya etmək: Hər bir öyrənmə və ya fəaliyyət sonrası “Nə öyrəndim? Nə daha yaxşı ola bilərdi?” suallarını vermək.
Sınaq və səhvlərdən dərs çıxarmaq: Uğursuzluqlara sadəcə emosional deyil, analitik yanaşmaq.
Meditasiya və zehinlilik (mindfulness): İnsanı cari anın düşüncələrinə daha şüurlu şəkildə diqqət yetirməyə sövq edir.
Metakognitivlik və emosional zəka
Metakognitivlik yalnız zehni proseslərlə deyil, emosiyalarla da sıx bağlıdır. İnsan öz emosiyalarını dərk etməyi və idarə etməyi bacardıqca, daha sağlam qərarlar verir və münasibətlərdə daha balanslı davranır. Bu isə emosional zəkanın əsas prinsiplərindən biridir.
Metakognitivlik, insanın düşüncə səviyyəsini daha yüksək bir mərhələyə qaldırır – düşüncələrini həm yaşamaq, həm də onları anlamaq, qiymətləndirmək və inkişaf etdirmək imkanı yaradır. Bu bacarığın gücləndirilməsi fərdin öyrənmə keyfiyyətini, qərarvermə qabiliyyətini və ümumi həyat yanaşmasını köklü şəkildə dəyişə bilər.
Xanım Aydın
