Bakı necə qlobal urbanistik sensasiyaya çevrildi
Əvvəlcə hər şey aydın görünür. Şəhər kimi şəhərdir – prospektləri, parkları, göydələnləri və restoranları var. Amma Bakıya uzun fasilədən sonra geri dönən hər kəs bilir: Azərbaycanın paytaxtı dəyişiklikləri ardıcıl yox, sıçrayışla yaşayır, elə bil görünməz bir qüvvə şahmat fiqurlarını ideal qaydada düzür. Və bu zaman əsas sual yaranır: bu memarlıq tamaşasını kim rejissorluq edir? Elə bir tamaşa ki, hər bina öz replikasını bilir, hər bulvar öz marşrutunu, hər vətəndaş isə ümumi ssenaridəki rolunu tanıyır…
Cavab isə təxminlərdə yox, faktların məntiqində yatır. Bakının transformasiyasına aparan iz nə layihələrdən, nə də büdcələrdən başlayır. Bu, siyasi qərardan – qaydanın, perspektivin və uzunmüddətli strategiyanın üstünlük təşkil etdiyi sistemə qayıdışdan başlayır.
Birinci pərdə
SSRİ-nin dağılmasından sonra Azərbaycanın paytaxtı sistemli çökmənin episentrinə çevrildi. Zavodlar fəaliyyətini dayandırdı, sosial xidmətlər tükəndi, universitetlər müəllimlərini itirdi, mədəniyyət müəssisələri isə mənasını. Həmin an Bakı sanki şahmat taxtasına bənzəyirdi: qara fiqurlar artıq çox gediş etmişdi və ağ fiqurlara “şah” olmadan əsrin partiyasını oynamaq qalırdı.
Vəziyyəti Ermənistan tərəfindən olan təcavüz daha da ağırlaşdırırdı. Yeni infrastrukturun hər metri blokada, humanitar çağırışlar və qeyri-müəyyənlik şəraitində qurulurdu. Bir milyondan çox məcburi köçkün, etnik təmizləmələr, xarici iqtisadi əlaqələrin dağılması – bütün bunlar həm memarlıq, həm də sivilizasiya səviyyəsində qərarlar tələb edirdi.
İkinci pərdə
1993-cü il iyunun 15-də Bakıya bir insan qayıtdı ki, onun adı yeni tarix salnaməsində vəzifəni yox, istiqaməti ifadə edəcəkdi. Ulu Öndər Heydər Əliyev vəziyyəti sadəcə sabitləşdirmədi, o, ölkəni ləyaqət və layihə əsaslı düşüncə üzərində qurulan dövlət anlayışına qaytardı. Bir il sonra o, “Əsrin müqaviləsi”ni imzaladı. Bu sənəd Azərbaycanda paralel proseslərin – enerji hasilatı və şəhərsalmanın əsasını qoydu.
Şəhər canlanmağa başlayır, amma təsadüfi biznesin diktəsi ilə yox. Burada, sanki bir laboratoriyada, hər layihə gələcəklə uyğunluq baxımından yoxlanılır. Neftçilər prospekti magistrala çevrilir, burada neft və qaz mərmərə və qranitə, daha sonra isə musiqiyə və memarlığa çevrilir.
Üçüncü pərdə
2003-cü ildə Prezident İlham Əliyev ölkə rəhbərliyinə gəldikdə, Bakı onun qarşısında sadəcə bir şəhər kimi yox, həm də imkanlar matrisası kimi dayanmışdı. Amma bu matrisa yenidən yazılmalı idi. O isə bu işi şüarlarla yox, geosiyasət və urbanistika alətləri ilə görməyə başladı. Bakı eninə yox, dərinliyinə inkişaf etməyə başlayır – mədəniyyətə, elmə, infrastruktur və ekoloji sahələrə yönəlir. Layihələr bir-birini əvəz edir: “Ağ şəhər” – keçmiş neft zonası, XXI əsrin planlaşdırma nümunəsinə çevrilir. Bibi-heybət körfəzi – sənaye tullantı zonasından yaşıl əraziyə çevrilir. Heydər Əliyev Mərkəzi – yeni memarlıq formalarına nümunədir. Alov qüllələri, Qış parkı, Dənizkənarı bulvar, Muğam Mərkəzi, “Crystal Hall”, Xalça Muzeyi, Olimpiya Stadionu və sair – hər bir obyekt Bakının dünyaya öz hekayəsini danışdığı yeni kitabın bir səhifəsi kimidir.
Dördüncü pərdə
Prezident İlham Əliyev və Birinci vitse-prezident Mehriban Əliyeva yenilənmiş Mərkəzi Nəbatat Bağının açılışını etdikdə, bu, təntənəli bir mərasim kimi görünürdü. Amma əslində bu həm də intellektual bir mesaj idi: Azərbaycan paytaxtın ərazisində planetar flora üzrə canlı bir ensiklopediya yaradır, bağın sərhədlərini 39 hektardan 45 hektara qədər genişləndirir. Burada çox nadir bitki növləri toplanıb, bir çoxu Qırmızı Kitabı tərk edib və artıq “Odlar Yurdu”nda daimi məskən tapıb. Müasir körpülər, fəvvarələr, restoranlar, uşaqlar üçün zonalar, avtomatik suvarma və müşahidə sistemləri – bütün bunlar həm komfort atributlarıdır.
Beşinci pərdə
Bakıda keçirilən qlobal COP29 Forumu — Azərbaycanın yetkinlik imtahanına çevrilib və ölkə bu imtahana şüarlarla yox, konkret rəqəmlərlə gəlir. Elektrikli skuterlər və velosipedlərin satışının artması, sənaye zonalarının təkrar emalı, genişmiqyaslı yaşıllaşdırma — bunların heç biri təsadüf deyil, sistemin bir hissəsidir. Və hər bir vətəndaş bu transformasiyanın iştirakçısına çevrilir. Prezident İlham Əliyev bəyan edir və nümayiş etdirir: “Qara şəhər”dən “Ağ şəhər”ə, nizamsız tikililərdən – səliqəli binalara və hava axınları harmoniyasına doğru. O, vətəndaşları ictimai nəzarətə çağırır, çünki bilir – həqiqi nəzarət nəzarətçilik yox, iştirakçılıqdır.
Altıncı pərdə
Xatirə kompleksləri, bərpa edilmiş məscidlər, Şəhidlər xiyabanı, Bibi-heybətdəki “Fatimə məscidi” – bunların hamısı şəhərin yeni toxumasına təkcə ənənəyə ehtiram kimi deyil, həm də Azərbaycan mədəniyyət kodu kimi daxil edilib. Bu kod nəsilləri, dinləri və kimlikləri birləşdirir. Memarlıq isə dövlətin keçmişlə, gələcəklə və bu günlə eyni anda danışdığı dilə çevrilir. Beləliklə, Bakı sübut edir ki, gözəllik və abadlıq strategiyası burada yaşamaq və çiçəklənmək üçün düşünülmüş bir formuladır. Və əgər Bakı bir vaxtlar “küləklər şəhəri” idisə, bu gün o “mənalar şəhəri”nə çevrilib – burası neft enerjisinin mənəviyyat enerjisinə çevrildiyi, memarlığın ideyanın aynasına döndüyü məkandır.
Əbülfəz Babazadə
