Limen nədir?
“Limen” – latınca bir söz olub, “eşik”, “giriş nöqtəsi”, “keçid sərhədi” kimi tərcümə olunur. Fiziki olaraq bir evin qapısından içəri keçərkən addım atdığımız o nazik xəttdir. Amma simvolik olaraq limen çox daha dərindir: bu, bir vəziyyətdən başqasına keçidin başladığı yerdir.
Limen bir vəziyyət deyil, haldır
Bəzən həyatın içində “harada olduğumuzu” dəqiq bilmədiyimiz anlar olur. Nə keçmişdə qalırıq, nə də tam olaraq gələcəyə çatırıq. Məhz o an – liminal andır. Məsələn:
Məktəbi bitirib, amma universitetə başlamamısansa,
Köhnə evi tərk edib, amma yenisinə hələ yerləşməmisənsə,
Əvvəlki “sən”dən çıxmısan, amma yeni “sən” hələ formalaşmayıbsa
Bütün bunlar limendir.
Antropologiyada “liminal mərhələ”
Antropoloq Arnold van Gennep və Viktor Turner “liminal faza” anlayışını keçid mərasimləri (rituallar) zamanı istifadə ediblər. Məsələn, qədim tayfalarda bir uşaq yetkinliyə çatmazdan əvvəl “liminal mərhələdə” olurdu. Yəni, nə uşaq idi, nə də yetkin. Bu mərhələdə o, toplumun normal qaydalarından azad olur və sonda yeni statusla qayıdırdı.
Bu “boşluq halı” həm təhlükəli, həm də güclü hesab edilirdi. Çünki insan dəyişirdi.
İncəsənətdə limen
Sənət çox zaman liminal vəziyyətləri təsvir edir – yol ayrımları, keçidlər, başa çatmamış fikirlər, formalaşmaqda olan duyğular. Bu vəziyyətlər həm narahatlıq doğurur, həm də ilham verir.
Salvador Dalinin “əriyən saatları” liminal vaxtı simvolizə edir. Rene Maqritin rəsmləri reallıq və xəyal arasında “eşik”də dayanır. Hətta bir xalçanın yarımçıq toxunması belə limenə işarə edə bilər — tam olmamış, amma heç də yarımçıq olmayan bir hal.
Limen bizim gündəlik həyatımızdadır
Əslində limen yalnız sənətdə, ritualda və fəlsəfədə deyil — gündəlik həyatımızın içindədir:
Yuxudan ayılıb, tam oyanmadığın an,
Bir fikri deyib tam bitirmədiyin cümlə,
Sevgidə qarşılıqlı, amma qeyri-müəyyən bir gözləntidə olduğun an…
Hamısı liminal məqamlardır.
Niyə limen vacibdir?
Çünki bütün dəyişikliklər limendə başlayır. Biz çevrilmək üçün əvvəl öz halımızdan çıxmalı, bir az natamam, qeyri-müəyyən və açıq qalmalıyıq. Bəzən bu, narahatlıq doğurur, çünki insanlar müəyyənliyi sevir. Amma inkişaf yalnız o “eşik”dən keçəndə mümkün olur.
Limen – sərhəd deyil, keçid halıdır. Nə əvvəlki yersən, nə də artıq sonrakı. Ən çox da orada – o arada – həqiqi dəyişiklik baş verir. Sənətkarlar, yaradıcı insanlar, düşünən beyinlər bu liminal vəziyyətdən qaçmır, əksinə onunla işləyirlər.
Xanım Aydın
