Dünya ədəbiyyatı tarixində bir çox sirrlər və ailə dramları gizlənir. Tanınmış adların və sevilən kitabların arxasında çox vaxt səssiz qalınan kölgələr dayanır.
Korney Çukovski – hər kəsin məktəb illərindən tanıdığı bir addır. Onun “Aybolit”, “Moydadır” və “Fyodorinanın dərdi” əsərləri milyonlarla insanın uşaqlığının ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Ancaq klassikin bioqrafiyasında çoxlarının bilmədiyi Bakı izləri var – onun atası, Emanuel Levenson vasitəsilə.
Baki-baku.az xəbər verir ki, nəsillərin nağılları ilə böyüdüyü Çukovski ömrü boyu uşaq vaxtlarından içində daşıdığı bir inciyi – atasızlığı – ürəyində gizləyib. Rəsmi tərcümeyi-hallar Peterburq, Odessa və Moskvanı xatırladır, lakin ailəsinin taleyində gözlənilməz rol oynamış Bakıdan nadir hallarda bəhs olunur.
Levenson təxminən 1890-cı ildə Bakıya köçüb. Məhz burada o, özünə yeni bir həyat qurub, yəhudi icmasının fəal üzvünə çevrilib və həyatını başqa bir qadınla – həkim Klara Rabinoviç ilə birləşdirib. Xəzər dənizinin sahilində, Bakıda o, yeni ailə həyatı qurur, Katerina Korneyçukova və iki “qanunsuz” övladından – Mariya və Nikolaydan (gələcəyin yazıçısı) uzaqda yeni bir həyat yaşayır.
XIX əsrin sonlarında Bakı böyük neft bumu yaşayırdı. Bura mühəndislər, fəhlələr, sahibkarlar və ziyalılar axışırdı. Levenson burada Rusiya imperiyasında ilk qadın həkimlərdən biri olan, uşaq xəstəlikləri və mamaçılıq üzrə mütəxəssis Klara Rabinoviç ilə tanış olur. Birgə ailə həyatı qururlar və bu ailədən Viktor (1890-cı il) və Henrietta adlı övladlar dünyaya gəlir.
1901-ci ildə Levenson 40 min rubl sərmayə ilə “Etibar əsasında birinci mətbəə tərəfdaşlığı” adlı müəssisə yaradır. Ad təsadüfi deyildi – “Birinci” sözü “yeganə” demək deyildi, amma iddiaları ifadə edirdi. O, yəhudi mədəni cəmiyyətlərini dəstəkləyir, maarifçiliyə vəsait ayırır, Birinci Dünya Müharibəsi zamanı qaçqınlara yardım edirdi. Beləcə, Katerina Korneyçukovanın keçmiş sevdiyi Bakı ictimaiyyətində hörmətli bir şəxsə çevrilir.
Henrietta Levenson – Çukovskinin ata bir bacısı – Bakıdakı nüfuzlu Mariinsk qızlar gimnaziyasında təhsil alır, sonradan həkim olur və ömrünün sonunadək Bakıda yaşayır. O, şəhərin qədim yəhudi qəbiristanlığında dəfn olunub. Ata bir qardaşı Viktor da burada, sürətlə inkişaf edən Qafqaz şəhərində doğulub.
Çukovski üçün isə Bakı uzaq bir nöqtə olaraq qalır – ailəsinin bir hissəsinin getdiyi, qan bağları olan, lakin tanımadığı insanların yaşadığı bir şəhər.
Çukovski ailəsində ata adı çəkilməzdi. Anası, Yekaterina Osipovna, uşaqları atasız böyütməyə alışdırmışdı. O, qızı Mariya və oğlu Nikolayı böyütmək üçün səhərdən axşama qədər işləyir və bəzən eynəkli, saqqallı bir kişinin şəklinə baxaraq sakitcə deyirdi: “Atanıza əsəbləşməyin, o yaxşı adamdır.”
Bu mövzu Çukovski üçün daim bir ağrı mənbəyi olub. O, “qanunsuz doğulmasından”, atasızlığından, milli kimliyə olan inamsızlığından utanırdı. 1925-ci ilə aid gündəliyində yazırdı:
“Axı mənim heç vaxt atam və ya heç olmasa babam kimi bir ‘lüksüm’ olmayıb. Xüsusilə 16–17 yaşımda bu mənə əzab verirdi – həmin yaşda gənclərə artıq adları ilə deyil, ata adları ilə müraciət etməyə başlayırlar. Xatırlayıram, necə gülməli şəkildə xahiş edirdim: ‘Məni sadəcə Kolya çağırın’.”
Qızı Lidiya Çukovskaya babası ilə tək bir görüşünü xatırlayır – baba qonaq gəlmiş, hədiyyələr gətirmişdi, lakin ata ilə oğul arasındakı söhbət qapalı qapılar arxasında baş tutmuşdu. Hətta nəvələrə də aydın idi: ata ilə oğul arasında barışmaq mümkün olmamışdı.
Korney Çukovski heç vaxt Azərbaycanda olmayıb. Amma onun atası məhz burada yaşayıb və işləyib, ailə parçalanmasının təməli burada qoyulub – bu, yazıçının ruhunda dərin iz buraxmışdı. Paradoks budur: bütün dünyanın uşaqlarına sevinc bəxş edən insan özü ömür boyu atalıq sevgisinin yoxluğunu çəkib.
Korney Çukovskinin atasının hekayəsi sadəcə bir bioqrafik detal deyil. Bu, bir dövrün güzgüsüdür – şəxsi talelərin qanunlar, stereotiplər və sosial baryerlər altında sındığı bir epoxanın. Emanuel Levenson Bakıda öz yerini tapmışdı – mətbəəçi, xeyriyyəçi və yeni bir ailənin atası olmuşdu. Lakin onun ilk oğlu – gələcəyin böyük yazıçısı üçün – o, həmişə bir itkini və deyilməmiş sözləri simvolizə edirdi.
Bakı bu səhifəni dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsinin portretində nadir bir rəng kimi qoruyur. Burada Çukovskinin “görünməz qolu” davam edir, burada onun qohumları uyuyur, burada şəhərin yaddaşında yazıçının heç vaxt bağışlamadığı bir insanın izləri donub qalıb.
Və bu paradoksda xüsusi bir həqiqət var: dünyaya sevinc bəxş edən nağılçı, öz ömrünü atalıq sevgisinə həsrətlə keçirib. Ola bilsin ki, məhz bu ağrı onun kitablarını bu qədər insani, səmimi və əbədi edib.
Bakı, Çukovskinin heç vaxt getmədiyi, amma taleyinə əbədi daxil olan bir şəhər olaraq qalır.
Hacı Cavadov
