Bakı – zamanın tələsmədiyi, tarixin unudulmadığı, yalnız simasını dəyişdiyi bir şəhərdir. Onun qədim küçələri keçmişin nəfəsini daşıyır, amma eyni zamanda müasirliklə ahəngdar səsləşir; qədim divarları karvanların pıçıltısını, ipəklərin xışıltısını və Şərqin ədviyyatlı gecələrinin ətrini qoruyur. Burada, daşın qumsal çalarları ilə dəniz mavisinin birləşdiyi məkanda, hər bir ev – sadəcə memarlıq nümunəsi deyil, hadisələrin iştirakçısı, zamanın şahididir. Diqqətlə qulaq assan, şəhərin səninlə necə danışdığını eşidə bilərsən – küləyin səsində, addımların ritmində və əks-səda içində.

Bakı şəhərinin ürəyində – Fəvvarələr meydanında, sanki əsrlərin nəfəsini özündə cəmləyən bir bina ucalır. Bu binanı milyonlarla insan tanıyır – Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi kimi: firuzəyi kaşıları və ahəngdar formaları ilə göz oxşayan bir memarlıq incisi. Amma az adam bilir ki, bu bina insan ömründən daha çox “həyat” yaşayıb. O, karvansara olub – səyyahlar üçün bir sığınacaq, toplantılar evi, dəbdəbəli mehmanxana, hökumət qərargahı, həmkarlar ittifaqlarının ofisi və nəhayət – poeziya məbədi.

Bakı təəccübləndirməyə öyrəşib, lakin bu binanın tarixçəsi – özəldir. Sanki şəhərin öz inkişaf yolu bu binada əks olunub: Şərq ticarət limanından tutmuş mədəniyyət paytaxtına qədər – burada daş sənətə çevrilir, memarlıq isə ruhun davamına. Nizami Muzeyi – sadəcə mədəni obyekt deyil, bu – Azərbaycanın daş yaddaşıdır, burada hər bir yenidənqurma, hər bir tağ, hər bir heykəl bir dövrdən, insanlardan, zamanın ruhundan danışır.

Bu gün binanın ön fasadı – böyük şairlərin heykəlləri ilə bəzədilmiş, firuzəyi kaşılarla örtülmüş bu möhtəşəm quruluş – sanki hərəkətsiz bir poemadır. Amma bir zamanlar, XIX əsrin ortalarında, hər şey daha sadə başlamışdı: 1860-cı ildə Bakı memarı Qasım bəy Hacıbababəyov burada bir karvansara inşa etdi. O zaman heç kim təsəvvür edə bilməzdi ki, səkkiz onillik sonra məhz bu bina sözün məbədinə – Nizami Gəncəviyə həsr olunmuş muzeyə çevriləcək.

Əvvəlcə bu divarlar şeir deyil, tacirlər və səyyahların səsləri ilə canlanırdı. Başlanğıcda bu binada nə poeziya vardı, nə də sükut — burada karvanlar dayanır, səyyahlar və tacirlər istirahət edirdi. Zaman keçdikcə bina ictimai funksiyalar qazanmağa başladı: burada Bakı İctimai Toplantılar Cəmiyyəti yerləşdi, 1891-ci ildə isə sahibkar Ömentseter buranı “Metropol” adlı dəbdəbəli mehmanxanaya çevirdi. “Kaspi” qəzeti yazırdı: “Təchizatı və rahatlığı baxımından Avropanın ən yaxşı otelləri ilə müqayisə oluna bilər.” Cəmi bir rubl qarşılığında, çarpayı və yataq dəsti ilə birlikdə, sürətlə böyüyən şəhərin mərkəzində gecələmək mümkün idi.

Lakin Bakının öz dəyişmə qanunları var idi. İnqilabdan sonra Metropolun burjua parlaqlığı sönməyə başladı və 1920-ci illərdə bina Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Şurasının istifadəsinə verildi. Hər şey 1939-cu ildə dəyişdi — SSRİ Xalq Komissarları Soveti qərar verdi ki, burada Nizami Gəncəvinin memorial muzeyi yaradılsın. Bu, əsərləri zamanı və millətləri aşmış bir dahi şairə göstərilən dəyər və ehtiram idi.

Lakin müharibə bu planı ertələdi. Muzeyin qapıları yalnız 1945-ci ilin 14 mayında, yəni Böyük Qələbədən cəmi beş gün sonra açıldı. Həmin vaxta qədər binanı tanımaq belə çətin idi: memarlar Mikayıl Useynov və Sadıq Dadaşov bu qədim karvansaranı memarlıq sənətinə çevirdilər. Onlar binaya bir mərtəbə əlavə etdilər, zərif bir lodjiya qurdular və dövrü üçün misli görünməmiş memarlıq və heykəltəraşlıq sintezini yaratdılar. Orada, sanki səhnəyə çıxan aktyorlar kimi – Azərbaycan ədəbiyyatının altı nəhəngi görünməyə başladı: Füzuli, Vaqif, Axundov, Natəvan, Məmmədquluzadə və Cəfər Cabbarlı.

Binanın fasadı sanki nəfəs almağa başladı — burada daşın poeziyası, formaların melodiyası canlandı. İllər sonra “Bakı” jurnalı yazırdı: “Bina səhnəyə bənzəyir, sanki dərinliklərdən altı müəllif çıxaraq qəhrəmanlarını axtarır.”

Həqiqətən də, binanın qarşısında salınan Nizami bağı, sanki memarlıq amfiteatrıdır — tamaşaçılar isə illərlə bu milli memarlıq abidəsinin gözəlliyinə tamaşa edənlərdir.

Binaya xüsusi sehr verən isə firuzəyi rəngli, Şərq səmasının bütün çalarlarında parıldayan, Qarabağ xalçalarını xatırladan dekorativ kompoziyalardır. Bu keramika inciləri əfsanəvi sənətkar Lətif Kərimovun eskizləri əsasında hazırlanıb. Bu görkəmli rəssam, sənətşünas və xalçaçı bu gün Azərbaycan Xalça Muzeyinə adını vermiş şəxsdir.

Kərimov, yaratdığı ornamentlərə yalnız ənənələri deyil, həm də dövrün ideoloji simvollarını — məsələn, sovet ulduzlarını daxil etmiş, onları zorla yox, naxışın təbii bir hissəsi kimi ustalıqla yerləşdirmişdir.

Yeri gəlmişkən, muzeyin interyerinin tərtibatı da məhz onun əsəridir: burada Şərq ornamentləri klassik üslubla, oyma-işləmələr isə şəbəkə vitrajlarıyla harmoniyada danışır. Burada hər bir detal dərindən düşünülüb – muzey milli üslubun nümunəsinə çevrilib. O üslub ki, Azərbaycanın, Şərqin və Avropanın ən gözəl cizgilərini birləşdirir.

1967-ci ildə memorial muzey Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi adını aldı və bununla yanaşı, ölkənin mənəvi irsinin simvoluna çevrildi. Təkcə bir şeyə heyfsilənmək olar: binanın fasadından əfsanəvi şəhər saatları – 1850-ci ildə İsveçrənin “Borel” firması tərəfindən hazırlanmış üç siferblatlı saatlar yox oldu. Karvansara dövründən muzeyə qədər bütün epoxaları yaşamış bu saatlar Bakıya yüz ildən çox xidmət etmişdi, lakin 1970-ci illərdə, sanki qeybə çəkilən bir an kimi, tarix içində əridi.

Nizami Gəncəvi adına Muzeyin ölkəmizin tarixində buraxdığı izlərdən biri məhz Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə bağlıdır. Belə ki, muzeyin binası Fətəli xan Xoyskinin rəhbərliyi ilə hökumət üzvlərinin vətəndaşları qəbul etdiyi məkan kimi seçilmişdi. Hər gün saat 09:00-dan 11:00-a qədər bu binada Xalq Cümhuriyyətinin ilk baş naziri Fətəli xan Xoyski və nazirlər vətəndaşlarla görüşlər keçirirdilər.

Ekspozisiya imkanları artırıldı, nümayiş üçün şərait yaxşılaşdırıldı və bina müasir memarlıq tələblərinə cavab verəcək şəkildə yenidən quruldu.

Xüsusilə ümummilli lider Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlməsindən sonra digər sahələrdə olduğu kimi, muzeylərin fəaliyyətinə də böyük diqqət və qayğı göstərildi.

1970–1980-ci illərdə Ümummilli Lider Ədəbiyyat Muzeyinin maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi, fondlarının genişləndirilməsi və ekspozisiyalarının zənginləşdirilməsi istiqamətində bir sıra mühüm qərarlar qəbul etdi.

Dövlət başçısı İlham Əliyev hakimiyyətə gəldikdən sonra da ölkədə mədəniyyətin müxtəlif sahələrinin inkişafına yönəlmiş mühüm təşəbbüslər irəli sürdü.

Bu islahatlar çərçivəsində muzey işinin modernləşdirilməsi və onun fəaliyyət imkanlarının genişləndirilməsi ilə bağlı genişmiqyaslı tədbirlər həyata keçirildi. 2004–2009-cu illərdə Prezident İlham Əliyevin sərəncam və tapşırıqları ilə Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat Muzeyində təmir-bərpa işləri aparıldı, ekspozisiya sahəsi 2500 kvadratmetrə qədər artırıldı.

Bu gün Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi – sadəcə memarlıq abidəsi və ya eksponatlar toplusu deyil.

Bu, şairlərin və memarların, sənətkarların və alimlərin talelərinin bir-biri ilə qovuşduğu canlı bir salnamədir. Burada hər bir detal, hər bir heykəl, hər bir kaşı naxışı Azərbaycan mədəniyyətinin ucalığından bəhs edir. Onun fasadı qarşısında dayanarkən zamanın burada fərqli axdığını hiss edirsən – keçmiş, bu gün və gələcək vahid bir harmoniya içində birləşir.

Bu bina bizə xatırladır ki, sənət əsrləri aşa bilər və poeziya yalnız kitab səhifələrindən deyil, həm də daş, şüşə və keramika vasitəsilə də danışa bilər.

Muzey mədəni irsin davamlılığının simvoluna çevrilmişdir – keçmişin bu günü ilhamlandırdığı və bu ilhamın gələcəyi yaratdığı bir məkana. Baxmayaraq ki, onun fasadından Bakı həyatının ritmini əsrlərlə ölçən əfsanəvi şəhər saatları yoxa çıxıb, hər daşda, hər şəbəkədə, hər heykəldə yaşayan tarix ruhu əbədi olaraq qalıb. Nizami Muzeyi – susmayan bir yaddaşdır, yaşayan bir şəhər əfsanəsidir, və onun qapısından içəri daxil olan hər kəsə gözəllik, istedad və sözün məğlubedilməz gücü haqqında danışmağa davam edir. Bu, mədəniyyətin ürəyidir – öz sirlərini qorumağı bacaran, eyni zamanda sehri itirməyən bir şəhərin ritmi ilə döyünən bir ürəkdir.

Hacı Cavadov