Elə qoxular var ki, sadəcə xatırlatmır — səni birbaşa ora aparır. Sanki sadəcə “yada salmırsan”, əksinə, özünü həmin anda, həmin yerdə hiss edirsən. Məsələn, yenə yeddi yaşındasan, evə qayıdırsan və havada qızardılmış halvanın qalın, şirin ətri yayılıb. Kimsə onu qonşu mərtəbədə qızardır, amma sən nədənsə özünü evdə hiss edirsən. Sən uşaqsan. Hər şey qarşıdadır. Ya da hansısa bir melodiyanı eşidirsən və birdən uşaq vaxtı oynadığın otaq gözlərinin önündə canlanır — oyuncaqlar, xalça, pəncərədən düşən işıq, hər detal. Bu sehr deyil. Bu, Prust effektidir.

Prust effekti nədir və bunun Prustla nə əlaqəsi var?

Bu fenomen adını fransız yazıçısı Marsel Prustdan alıb. O, “İtirilmiş zamanın axtarışında” adlı romanında baş qəhrəmanın bir madlen (şirniyyat) peçenyeni çaya batırıb dadına baxdıqdan sonra uşaqlıq xatirələrinin necə bir anda canlandığını təsvir edir. O qədər parlaq və dolğun şəkildə hiss edir ki, sanki həmin anları yenidən yaşayır. Bu təsvir bu fenomenin mahiyyətini o qədər dəqiq əks etdirirdi ki, sonradan elm adamları bu anlayışı qəbul etdilər.

Bəs niyə bir qoxu və ya səs belə güclü xatirələr oyadır?

1. Qoxular beyinə birbaşa gedir

Qoxu hissi beyində görüntü və səs kimi “uzun yol” keçmir. Qoxu siqnalları birbaşa qoxu soğanağına ötürülür, bu da yaddaş (hippokamp) və emosiyalar (amigdala) ilə sıx əlaqədədir. Bu səbəbdən bir qoxu təkcə bir görüntünü deyil, tam bir hiss dalğasını — harada olduğunu, özünü necə hiss etdiyini, kimlə olduğunu — birdən-birə oyada bilər.

2. Beyin qoxuları emosiyalarla birlikdə yadda saxlayır

Uşaqlıqda yaşadığımız güclü və yeni təcrübələr zamanı beyin həmin anlara qoxu, səs, dad kimi sensor “çəngəllər” bağlayır. Bu hisslər illərlə beynin dərinliklərində yatır və bir gün — məsələn, sobada qurudulan mandarin qabığının qoxusu ilə — birdən üzə çıxır.

3. Uşaqlıq qoxuları xüsusilə güclü olur

Çünki uşaqlıqda beyin hələ formalaşır və hər şey daha güclü, daha təzə qəbul olunur. İlk dəfə hiss etdiyimiz qoxular yaddaşda daha dərin iz buraxır və ömür boyu bizimlə qalır.

Bizi biz edən yaddaş

Psixoloqlar bu cür xatirələri epizodik yaddaş adlandırırlar — bu, konkret hadisələri (harada, nə vaxt, kimlə və hansı hisslərlə) yadda saxlayan yaddaş növüdür. Məhz bu yaddaş bizim şəxsi tarixçəmizi formalaşdırır.

Mütəxəssislər bunu vurğulayır:

• Qoxu və səs epizodik yaddaşı xüsusilə güclü aktivləşdirir — məntiqsiz, birbaşa hiss yolu ilə.
• “Unudulmuş” xatirələrin çoxu əslində yox olmur — onlar sadəcə “yatır” və uyğun bir açarla (məsələn, uşaqlıq qoxusu) oyanır.
• Bəzi psixoloqlar epizodik yaddaşı özünü tanıma aləti hesab edir — insan kim olduğunu xatırlayaraq anlayır ki, kim olub.
• Harvard psixoloqu Daniel Şakter epizodik yaddaşı “zamanda səyahət” kimi təsvir edir: biz sadəcə xatırlamırıq, həmin anları yenidən yaşayırıq.

Bəs şairlər nə deyir?

Şairlər bu haqda neyrobioloqlardan çox əvvəl yazırdılar. Onlar hiss edirdilər ki, ən güclü xatirələr düşüncə ilə yox, qoxu, səs və görüntü ilə yaranan duyğularla bağlıdır. Bu, bir növ “ruhun geri dönməsi”dir.

M. Tsvetayeva yazırdı:
“Qoxular — bütün xatirələrin ən ağıllısıdır.
Onlar nə çaşır, nə də satqınlıq edir…”
Tsvetayeva doğru deyir: bir qoxu bəzən fotoşəkildən daha dəqiqdir — səni bir anda doğru yerə, doğru hissə qaytarır.
A. Axmatova isə yazırdı:
“Və, bəlkə də, son nəfəsi deşəcək
O yay, o ot, o qar qoxusu…”
Bircə qoxu — yay, ot, ya da qar — bütün bir həyatı bir anda oyada bilər. Axmatova hiss edir ki, sadə şeylər keçmişimizin daşıyıcılarıdır.

Bəs bizə bu nəyə lazımdır?

Prust effekti sadəcə beynin maraqlı özəlliyi deyil. Bu, özünü qoruma və xatırlama mexanizmidir. Özümüzü itirdiyimiz və ya keçmişdən uzaq düşdüyümüz anlarda, bu hiss bizi kim olduğumuza qaytara bilər. O, bizə dəyərləri, sevgini, ən vacib anları bizi biz edən hər şeyi xatırladır.

Ayna Bəxtiyar