Sənin yerinə artıq qərar verilib – sadəcə fərqində deyilsən
Sosial şəbəkədə tövsiyə edilən videonu niyə izləyirik? Alış-veriş saytında qarşımıza çıxan məhsullar necə olur ki, dəqiq zövqümüzə uyğun gəlir? Və ya “Spotify”da səslənən “sənin üçün hazırlanmış” siyahılar niyə bizi bu qədər yaxşı tanıyır?
Cavab: Alqoritmlər.
Onlar bizim seçdiyimiz musiqidən tutmuş, bəyəndiyimiz statuslara, ekran qarşısında keçirdiyimiz vaxta qədər hər davranışımızı izləyir, qeyd edir və təhlil edir. Nəticədə isə fərdi ehtiyaclarımıza “uyğunlaşdırılmış” bir reallıq formalaşdırırlar.
Alqoritm nədir və niyə bizi bu qədər maraqlandırır?
Sadə dillə desək, alqoritm – bir tapşırığı yerinə yetirmək üçün hazırlanmış qaydalar və təlimatlar toplusudur. Lakin bugünkü alqoritmlər sadəcə texniki deyil, sosial və psixoloji gücə də sahibdir.
Sosial media platformaları, axtarış sistemləri və e-ticarət saytları sənin nə düşündüyünü, nə hiss etdiyini və növbəti addımda nə edəcəyini təxmin etməyə çalışır. Sən bunu fərq etməsən də, artıq onlar səni tanıyır – bəzən sənin özündən də yaxşı.
Algoritmin gücü: Nəyi izləyir, necə təhlil edir?
Alqoritmlər gündəlik həyatımızdakı yüzlərlə kiçik məlumat parçasını oxuyur:
Hansı videolara daha çox baxırsan?
Hansı saatlarda onlayn olursan?
Hansı reklamda daha uzun qalır gözlərin?
Nələri “like” edirsən, nələri “scroll” edib keçirsən?
Hətta neçə saniyə bir postun üzərində dayanırsan?
Bu məlumatlar profilin hazırlanmasına və sənə fərdi tövsiyələrin verilməsinə imkan yaradır. Məsələn:
“Netflix”: “İzlədiyin əsasında sənə uyğun olan budur”.
“TikTok”: “Bu videolar sənə görə maraqlıdır”.
“Amazon”: “Bu məhsulu alanlar sənin kimi istifadəçilərdir”.
Problem nədədir? – “Filter bubble” və yönləndirilmiş düşüncə
Əvvəlcə bu fərdiləşdirmə faydalı görünə bilər. Lakin bir müddət sonra fərqli fikirlərə, yeni təcrübələrə çıxışımız məhdudlaşır. Bunun adı “filter bubble” – yəni filtr köpüyüdür.
Nəticədə:
Bizə göstərilən dünya reallığın yox, alqoritmin bizim üçün yaratdığı reallığın əksidir.
Fərqli düşüncələrə qarşı dözümsüzlük arta bilər.
Öz seçimlərimizi etdiyimizi düşünsək də, çox vaxt bizə təklif edilən seçimlər arasından qərar veririk.
Alqoritmlər bizi idarə edir, yoxsa biz onları?
Bu, hələ də müzakirə mövzusudur. Bəzi tədqiqatçılar deyir ki, alqoritmlər sadəcə vasitədir – biz onları necə istifadə edəcəyimizi özümüz seçirik. Digərləri isə xəbərdarlıq edir: təhlükə ondadır ki, bu sistemlər getdikcə daha “ağıllı” və daha görünməz olur.
Nə etməli? – Rəqəmsal ayıqlıq
Alqoritmlərin təsirindən tam qaçmaq mümkün deyil. Amma aşağıdakı addımlarla onların bizi “idarə etmə gücünü” azalda bilərik:
Məlumatlı ol – Sənin haqqında nə toplanır? Nə məqsədlə?
Ayıq izləyici ol – Hansı xəbərlər, tövsiyələr və reklamlar sənə niyə göstərilir?
Daha şüurlu seçim et – Tövsiyə olunanı deyil, bəzən özün aktiv axtar.
Müxtəlif platformalarda fərqli mənbələrlə tanış ol – baxış bucağını genişləndir.
Nəticə: Texnologiya səni tanıyır… Bəs sən özünü tanıyırsan?
Alqoritmlər həyatımızı asanlaşdırır, amma eyni zamanda bizi passiv istifadəçilərə çevirə bilər. Onların bizi yönləndirməsinə icazə vermək əvəzinə, biz öz rəqəmsal həyatımıza nəzarəti ələ almalıyıq.
