Tarix – yalnız dərsdə öyrəndiyimiz quru tarixçə deyil. O, kölgələrlə, sirrlərlə və təsadüfi görüşlərlə doludur.
Baki-baku.az XIX əsrin sonlarına aid unudulmuş bir səhifəni təqdim edir. O dövrün Bakısı, fotoqraf, general və xeyriyyəçi yollarının kəsişdiyi yer kimi yadda qalıb.
Həm döyüşçü, həm fotoqraf da – Fransız general
Mari‑Pol Matye Lakrenon (1857–1922) noter ailəsində anadan olub, Fransız ordusunda yüksəlişlə hərbi karyera qurmuşdu. O, Şərəf Legionunun zabiti, Serbiya Ağ Qartalı ordenli, koloniya ekspedisiyalarında iştirak etmiş general-mayordur. Amma bu generalın başqa bir marağı da var idi — o, fotoqrafiya ilə məşğul olurdu.
Onun çəkdiyi 10 mindən çox foto dünyanın müxtəlif guşələrindən, Avropa paytaxtlarından başlamış Afrika səhralarına qədər yayılıb. Və məhz onun obyektivindən XIX əsrin sonlarında Bakının – “neftin paytaxtı”na çevrilməyə hazırlaşan şəhərin nadir görüntüləri kadrlarda qalıb.
Böyük səfər: Senadan Xəzərə
1891-ci ildə Lakrenon altı aylıq məzuniyyət götürərək cəsarətli səfərə çıxmışdı. Velosipedlə İsveçrə və Almaniyanı keçdi, kayakla Dunay, Ok və Volqa çaylarında səyahət etdi, Həştərxan üzərindən yol aldı və nəhayət, 15 avqustda “Zanq” gəmisilə Bakıya gəlib çıxdı. O, yalnız iki gün bu şəhərdə qaldı — lakin bu qısa müddət yetərdi ki, o, tarixə çevriləcək kadrlar çəksin. 16 avqust axşamı Tiflisə yola düşsə də, çəkdiyi şəkillər bu gün tarixi xəzinələr kimi qiymətləndirilir.
Bakını fransızın gözü ilə tanı
Gəldiyi gündən başlayaraq, Lakrenon “Zanq” gəmisini, sonra isə Bibi-Heybət sahilini çəkdi. Burada Tağıyev neft emalı zavodunu, Bayıl yarımadasını, limandakı gəmiləri kadrlaşdırdı. Lakin ən diqqət çəkən çəkiliş — Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Senmark ailəsi və Madam Bonhom ilə qeydə alınan foto idi. Bu şəkil Şıxov təpəliklərinin fonunda çəkilmiş və fransız tərəfindən sadə adla qeyd olunmuşdu: “H.Z.Tağıyev mademuazel Senmark ilə uşaqlarla səhrada”. Abşeronun qayalıqları Lyonlu general üçün həqiqətən səhranı xatırladan mənzərə ola bilərdi. Amma sual qalır: Tağıyev niyə məhz bu fransızlarla və fotoqraf-general ilə eyni kadrdadır?
Sirli Madam Bonhomm kim idi?
Madam Bonhom — bu şəxsin izləri zamanla solmuşdu. O, fransız keşiş vasitəsilə yaradılan “Qolqofa Məryəm Qadınlar Cəmiyyəti”nin üzvü idi. Bu təşkilat kasıblara, xəstələrə, yetimlərə yardım edirdi. Bakıya o, ehtimal ki, xeyriyyə fəaliyyəti üçün səfər etmişdi — Tağıyev kimi Avropada tanınan xeyriyyəçi ilə əlaqə yaratmaq məqsədi daşıyırdı. Çünki o dövrdə Tağıyev yalnız neftin deyil, həm də məktəb, xəstəxana, teatr infrastrukturunun qurucusu kimi tanınırdı.
Ehtimal ki, qarşılaşma təsadüfi deyil
Tarixçilərin fikrincə, bu təsadüfi görüş deyil. Söhbət Tağıyevin və statuslu qəribin müzakirə etdiyi xeyriyyə layihələrindən gedə bilər — qızlar üçün məktəblər yaradılması, neft işçiləri üçün klub vəsən fərqli təşəbbüslər. Bəlkə bu görüntü həmin günlərdə ortaya çıxan ideyaların əks-sədasıdır.
Foto — sənəd və sübut
Uzun müddətə qədər, XIX əsr Bakısı üzərinə olan foto nümunələri Paul Nadarın əsəri hesab edilirdi. Amma yeni tədqiqatlar göstərdi ki, həmin fotonu çəkən lakrenon özü olub. Bu kəşf böyük sensasiyaya çevrildi. Həmin kadrlar yalnız şəkillər deyil — qərb filantropiyasının və xeyriyyə missiyalarının Eastern xeyriyyəçi Tağıyevlə birbaşa əlaqəsinin sübutudur.
Tarixi dönəmin açarı
Bu görüş görünən qədər səmavi deyil. Fransanın humanitar missiyasına, Bakı – yalnız neft mərkəzi deyil, eyni zamanda beynəlxalq insani əlaqələrin mərkəzi olmasına və Tağıyevin yalnız zəngin iş adamı deyil, həm də qlobal filantrop olduğuna dəlalət edir. Lakrenonun fotoplyonka kadrları bizə xatırladır: tarixin təsadüfləri yoxdur. 1891-ci ilin avqustun o günlərində bu üç fərqli şəxs — general-fotoqraf, xeyriyyəçi həkim və siyasi-milli sima — Bibi-Heybətin qayalıqlarında yollarını kəsişdirdilər. Nə müzakirə etdikləri sirr olaraq qalacaq. Amma aydın olan odur ki, bu görüş Tağıyevin bioqrafiyasında yeni, az öyrənilmiş bir tablo açır. Və bu, təkcə Tağıyevin deyil, həm də Bakı tarixinin başqa bir sirli qatıdır.
Hacı Cavadov
