Empati – başqasının emosiyalarını anlama və paylaşma qabiliyyəti insan münasibətlərində əsas psixoloji komponentlərdən biridir. Xüsusilə səhiyyə, psixologiya, sosial iş və humanitar yardım sahələrində çalışan şəxslər üçün empati həm professional uğurun, həm də insani dəyərin təməlidir. Lakin bu sahələrdə çalışan insanlar zamanla həddindən artıq empati qurmaq nəticəsində psixoloji və emosional tükənmə yaşaya bilərlər. Bu fenomen “empatik yorğunluq” (compassion fatigue) adlanır və son illərdə psixoloji elmdə mühüm tədqiqat mövzularından birinə çevrilib.
Empatik yorğunluğun tərifi və əlamətləri
Empatik yorğunluq, başqalarının iztirablarına uzun müddət və ardıcıl şəkildə şahidlik edən insanların yaşadığı emosional tükənmə halıdır. Bu, “sekundar travmatik stress” və “yanma sindromu” (burnout) ilə oxşarlıq təşkil etsə də, onlardan fərqli olaraq, əsasən empati qurmaqdan qaynaqlanır.
Empatik yorğunluğun əsas əlamətlərinə aşağıdakılar aiddir:
Emosional həssaslığın azalması və ya laqeydlik hissi
Yorğunluq və enerji çatışmazlığı
İşə qarşı motivasiyanın və marağın azalması
Günahkarlıq hissi və ya kömək edə bilməmə narahatlığı
Yuxusuzluq, narahatlıq və ya depressiya simptomları
Risk Qrupları və Səbəblər
Empatik yorğunluq əsasən aşağıdakı qruplarda müşahidə olunur:
Tibb işçiləri (xüsusilə reanimasiya, onkologiya və psixiatriya bölmələrində çalışanlar)
Psixoloq və psixoterapevtlər
Sosial işçilər və humanitar yardım işçiləri
Uşaqlarla, yaşlılarla və travma keçirmiş şəxslərlə çalışanlar
Bu şəxslər peşəkar fəaliyyətləri zamanı davamlı olaraq acı çəkən, travma yaşamış və yardıma ehtiyacı olan insanlarla ünsiyyətdə olurlar. Bu isə zamanla emosional tükənməyə və öz rifahlarının ikinci planda qalmasına səbəb ola bilər.
Empatik yorğunluğun əsas səbəbləri aşağıdakılardır:
Uzun müddət stressə məruz qalmaq
Şəxsi sərhədləri qorumaqda çətinlik çəkmək
Özünə qulluq vərdişlərinin olmaması
Dəstək sistemlərinin zəifliyi
Həddindən artıq məsuliyyət hissi və “qurtarıcı” rolu ilə identifikasiya
Nəticələri və Təsirləri
Empatik yorğunluq həm fərdi, həm də təşkilati səviyyədə ciddi nəticələrə səbəb ola bilər. Fərdi səviyyədə emosional balansın pozulması, psixosomatik xəstəliklər və peşəkar fəaliyyətin keyfiyyətində azalma müşahidə edilir. Təşkilati baxımdan isə bu fenomen kadr axınına, iş performansının aşağı düşməsinə və ümumi iş mühitinin keyfiyyətinin zəifləməsinə yol aça bilər.
Empatik yorğunluğun qarşısının alınması və müalicə yolları
Empatik yorğunluğun qarşısını almaq üçün aşağıdakı strategiyalar faydalı ola bilər:
- Özünə qulluq (self-care)
İstirahət, idman, sağlam qidalanma, meditasiya və hobbilərlə məşğul olmaq emosional resursların bərpasında mühüm rol oynayır.
- Peşəkar dəstək
Superviziya, psixoloji dəstək və həmkarlarla emosional paylaşım stresin azalmasına kömək edir.
- Sərhəd qoyma bacarığı
Empati qurarkən şəxsi emosional sərhədləri qorumaq, özünü başqasının ağrısında “əriməkdən” qoruyur.
- Təşkilati dəstək
İş yerlərində psixoloji rifahı artırmaq üçün mütəmadi təlimlər, istirahət imkanları və dəstək qruplarının yaradılması faydalı ola bilər.
Empatik yorğunluq, xüsusilə insanlara kömək etməyi peşə olaraq seçmiş şəxslər üçün ciddi bir psixoloji risk faktorudur. Empati, humanist cəmiyyətlərin və şəfqətli münasibətlərin təməlidir, lakin həddindən artıq empati emosional resursların tükənməsinə səbəb ola bilər. Bu səbəbdən, həm fərdi, həm də institusional səviyyədə önləyici tədbirlər görülməli və empatik yorğunluq normal, başa düşülən və idarə oluna bilən bir hal kimi qəbul edilməlidir.
Xanım Aydın
