Cənubi Azərbaycanın tarixi yalnız siyasi çalxantıların salnaməsi deyil, şeirlərlə yazılmış mənəvi müqavimətin dastanıdır. Dövlətlər dağıldığı, sülalələr dəyişdiyi zamanlarda belə, şairlər dildə, yaddaşda və ləyaqətdə sarsılmaz qalalar olaraq qalırdılar. Onlar şöhrət və mükafat üçün yazmırdılar — qələm silahları, şeirləri isə azadlıq manifesti idi.
Azərbaycana məxsus ədəbiyyatın ayrılmaz bütöv olduğunu görmək üçün təkcə bu şairlərin təxəllüslərinə nəzər salmaq kifayətdir: Nizami Gəncəvi, Məhsəti Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Nişat Şirvani, Ağaməsih Şirvani, Seyid Əzim Şirvani, Qətran Təbrizi, Qövsi Təbrizi, Səib Təbrizi, Əbdülqədir Marağayi…
Gəncə, Şirvan – Şimal, Təbriz, Marağa – Cənub. Bu şairlərin hər bir sözü – bir ürək döyüntüsü, bir nəfəs, Şimalla Cənub arasında canlı bir bağ, keçmişlə gələcəyin, susqunluqla ümidin körpüsüdür.
XX əsr Cənubi Azərbaycan poeziyası, doğma dilində danışmağa qadağa qoyulmuş xalqın səsi və harayıdır — bu xalq ağrını musiqiyə çevirməyi bacardı. Cənubun ədəbiyyatı — vahid Azərbaycan mədəniyyətinin ayrılmaz parçasıdır.
Azərbaycanın Xalq yazıçısı Anar Rzayevin sözləri ilə desək, Cənubi Azərbaycan xalqı XX əsrdə üç dəfə — əsrin əvvəlində, 1920-ci illərdə və 1940-cı illərdə öz ləyaqəti, hüquqları və azadlığı uğrunda mübarizəyə qalxmışdır. Hər dəfə bu azadlıq arzusu qan içində boğulmuşdur. Lakin edamlar və sürgünlər gündəlik hala çevrilsə də, şairlər susmamış, toplardan daha gur səslə danışmağa başlamışdılar.
Marziyə Üskili və Səməd Behrəngi — ilk qurbanlar, ilk qəhrəmanlar
1973-cü ilin mart ayında şah rejiminin polisi tərəfindən gənc şairə Marziyə Üskili (1945–1973) qətlə yetirildi.
O, rejimin zorakılığına qarşı mübarizə aparan tələbə hərəkatının təşkilatçılarından biri idi. Azərbaycanın Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə onun xatirəsinə bir poema həsr etmişdir.
Azərbaycanın Xalq yazıçısı Anar yazırdı: “Şahın agentləri istedadlı gənc nasir Səməd Behrəngini (1939–1968), İranda və onun hüdudlarından kənarda məşhur olan uşaq əsərlərinin müəllifini Araz çayında boğaraq qətlə yetirdilər”.
Cənubi Azərbaycanın tanınmış və ən yaşlı şairlərindən biri olan Həbib Sahir Səməd Behrənginin faciəli ölümü haqqında bu misraları yazmışdır:
İsti bir yay günündə
Dağların arxasından kədərli bir günəş doğdu
Və o batana qədər
Behrəngini Arazda boğdular…
Həbib Sahir (1903–1985)
Azərbaycanın görkəmli yazıçısı Anarın sözlərinə görə, Həbib Sahir (1903–1985) — Cənubi Azərbaycanın ən böyük şairlərindən biri olub. O, Təbrizdə anadan olmuş, İstanbul Universitetinin coğrafiya fakültəsində ali təhsil almış, Təbriz, Zəncan, Ərdəbil, Qəzvin və Tehranda müəllimlik etmişdir. Həbib Sahir Cənubi Azərbaycan poeziyasının yenilənməsində böyük rol oynamış, onu yeni formalarda və üslub müxtəlifliyi ilə zənginləşdirmişdir. Həbib Sahir Seyid Cəfər Pişəvərinin rəhbərliyi ilə yaradılan Azərbaycan Muxtariyyətini və milli azadlıq hərəkatını alqışlayanlardan biri idi, lakin bu hökumətdən heç bir imtiyaz tələb etməmişdi. Muxtariyyət şah qoşunları tərəfindən qəddarlıqla yatırıldıqdan sonra Həbib Sahir sürgünə göndərilir. Bu dövrə aid poeziyasında dərin faciəvi dünya duyumu öz əksini tapır. Bu, xüsusilə “Vətənin matəmində” və “Sürgün” adlı şeirlərində aydın hiss olunur:
O günlərdə daşlar arasında bulaq ağlayırdı,
Gələcək dərdimizi, iztirabımızı duyurdu sanki.
Sənin səsində ilk dəfə mən
Gələcək ayrılığın səsini eşitdim.
Kaş sehrli bir əllə
Qəlbimdən bu kədərli səhifələri silə biləydim…
Kaş evimin eyvanına çıxıb
Azad bir quş kimi göylərə uça biləydim…
Həbib Sahirin yaradıcılığı boyunca Vətənə, doğma torpağa və ana – Azərbaycan türk dilinə dərin sevgi mövzusu əsas yer tutur.
Şair 1985-ci ildə, 82 yaşında intihar edərək həyatına son qoydu. O, şeir formasında yazdığı “Vəsiyyət”ində belə yazırdı:
Dostlar, məni yuxulu bir çayın kənarında,
Payızda alovlanan səssiz bağçada basdırmayın.
Məni mərmər məzarda, qaranlıq zindanda saxlamayın,
Dağların ətəyində, azadlıqda buraxın məni.
Səhərin açıldığı yerdə buraxın məni,
Qayaların göylə mübahisə etdiyi yerdə.
Qoy ruhum əbədi olaraq birləşsin
Bu uca dağların əbədi ruhu ilə!
Məhəmmədhüseyn Şəhriyar (1905–1988)
Şəhriyar – xalqına səsini qaytaran şair
XX əsr Cənubi Azərbaycan poeziyasının digər nəhəngi Seyid Məhəmmədhüseyn Şəhriyar (1905–1988) Təbrizdə anadan olmuşdur. Tehranda, tibb fakültəsində təhsil almışdır. Gənclik illərində ağır bir məhəbbət faciəsi yaşamışdır. Aşiq olduğu qız şahın qohumlarından birinin diqqətini çəkmişdi. Şəhriyarın sonralar “Ettelaat” qəzetinə verdiyi müsahibədə dediyinə görə, bu rəqib – adını açıqlamaq istəmədiyi şəxs – onun həbs olunmasına və sonradan Nişapura sürgün edilməsinə səbəb olmuşdur. Nəticədə, Şəhriyar universiteti bitirməyə cəmi 2–3 ay qalmış Tehranı tərk etməyə məcbur qalmışdır. Lakin onun əsl çağırışı tibb deyil, poeziya idi. Fars dilində yazdığı şeirlərlə İranda böyük şöhrət qazanmış, onu “müasir Hafiz” adlandırmışdılar.
Xalq yazıçısı Anar qeyd edir ki, Şəhriyarın həyatında və ümumilikdə Azərbaycan poeziyasında onun anası Kövkəb xanımın rolu böyük olmuşdur. Anar yazır:
“Tehranda xəstə yatan oğlunu ziyarət edən anası ona belə demişdi:
– Oğlum, deyirlər, böyük şair olmusan. Amma mən sənin şeirlərini başa düşmürəm.
– Niyə bizim dilimizdə yazmırsan? Bizim dildə yaz ki, mən də anlaya bilim.”
Bu sözlər Şəhriyarın taleyində dönüş nöqtəsi olmuşdur. Bundan sonra o, farsca əsərləri ilə yanaşı, doğma Azərbaycan-türk dilində 90-dan çox şeir yazmışdır. Bu əsərlər arasında “Heydər Babaya Salam” poeması xüsusilə məşhur olmuşdur. Qeyd olunmalıdır ki, Şəhriyarın fars dilində yazdığı şeirlərində də Vətənə olan sevgi və vətənpərvərlik hissləri öz əksini tapmışdır. Onun “Azərbaycan” adlı fars dilində yazdığı şeir doğma yurda həsr olunmuş bir vətən himnidir:
Könlüm quşu qanad çalmaz sənsiz bir an, Azərbaycan.
Xoş günlərin getmir müdam xəyalımdan, Azərbaycan.
Səndən uzaq düşsəm də mən eşqin ilə yaşayıram,
Yaralanmış qəlbim kimi qəlbi viran Azərbaycan.
Bütün dünya bilir – sənin qüdrətinlə, dövlətinlə
Abad olub, azad olub mülki-İran, Azərbaycan.
Bisütuni-inqilabda Şirin-vətən üçün Fərhad
Külüng vurmuş öz başına zaman-zaman, Azərbaycan.
Vətən eşqi məktəbində can verməyi öyrənmişik,
Ustadımız deyib “heçdir vətənsiz can”, Azərbaycan.
Qurtarmaqçün zalimlərin əlindən Rey şümşadını
Öz şümşadın başdan-başa olub al qan, Azərbaycan.
Yarəb, nədir bir bu qədər ürəkləri qan etməyin,
Qolubağlı qalacaqdır nə vaxtacan Azərbaycan?!
İgidlərin İran üçün şəhid olub, əvəzində
Dərd almısan, qəm almısan sən İrandan, Azərbaycan.
Övladların nə vaxtadək tərki-vətən olacaqdır?
Əl-ələ ver, üsyan elə, oyan, oyan, Azərbaycan!
Bəsdir fəraq odlarından kül ələndi başımıza,
Dur ayağa! Ya azad ol, ya tamam yan, Azərbaycan!
Şəhriyarın ürəyi də səninki tək yaralıdır,
Azadlıqdır mənə məlhəm, sənə dərman, Azərbaycan!
Şəhriyar həm Şimalda, həm də Cənubda böyük ehtiramla qarşılanırdı. Bakıda onun poeması haqqında Məmməd Əmin Rəsulzadə, Əhməd Cəfəroğlu kimi ziyalılar məqalələr yazmış, ədəbi klub onun adı ilə adlandırılmışdı. O, bölünmüş torpaqlar arasında canlı körpü olmuşdur.
Şəhriyarın yaradıcılığının zirvəsi olan “Heydər Babaya Salam” poeması onun uşaqlıq illərinin keçdiyi Heydər baba dağına müraciətlə yazılmışdır. Şair dağa müraciət edərək keçmişin bütün mənzərələrini xatırlayır, uşaqlıq illərini lent kimi gözlərinin önündən keçirir. Azərbaycan-türk dilində, dastan üslubuna yaxın bir şəkildə yazılmış bu poema folklor motivləri, etnoqrafik detallar, xalq həyatı təsvirləri, təbiət mənzərələri və portret obrazlarla zəngindir.
Heydərbaba, sənin üzün ağ olsun,
Dört bir yanın bulaq olsun bağ olsun,
Bizdən sonra sənin başın sağ olsun,
Dünya qəzov-qədər, ölüm itimdir,
Dünya boyu oğulsuzdir, yetimdi.
Heydərbaba, yolum səndən kəc oldu,
Ömürüm keçdi, gələmmədim gec oldu,
Heç bilmədim gözəllərin necə oldu.
Bilməz idim döngələr var, dönüm var,
İtkinlik var, ayrılıq var, ölüm var.
Xalq yazıçısı Anar bu poema haqqında yazırdı:
“Assimilyasiya və paniranist siyasətin hökm sürdüyü bir dövrdə, ana dilində yazılan “Heydər Babaya Salam” əsəri yalnız estetik yox, ciddi ictimai-siyasi məna daşıyır. Bu əsər xalqın varlığının, milli xüsusiyyətlərinin və mədəniyyətinin yüksək poetik tərənnümüdür. Azərbaycan-türk dilinin tükənməz imkanlarının parlaq sübutudur”.
Poemanın bədii və dil baxımından orijinallığı Məmməd Əmin Rəsulzadənin də diqqətini çəkmiş, o, bu əsərə ayrıca məqalə həsr etmişdir. Eyni zamanda Əhməd Cəfəroğlu – Gəncədən olan və Türkiyəyə mühacirət etmiş böyük türkoloq – da bu poemaya dair məqalə yazmışdır. Türkiyə mətbuatında da bu əsərə geniş yer ayrılmış, dəfələrlə nəşr olunmuşdur.
Anarın yazdığına görə, Şəhriyarın bu poeması və ümumi yaradıcılığı Azərbaycanda böyük maraqla qarşılanmış, onun haqqında monoqrafiyalar yazılmış, əsərləri həm azərbaycanca, həm rus dilində dəfələrlə çap olunmuş, Bakının mərkəzində onun adına böyük ədəbi klub fəaliyyətə başlamışdır.
Həmid Nitqi (1920–1999)
Həmid Nitqi – Vətənsiz, lakin sonsuz inamla yaşayan şair
Həmid Nitqinin (1920–1999) taleyi – sürgünün və daxili azadlığın simvoludur. O, Cənubi Azərbaycanın görkəmli şairlərindən biri idi və Anar onunla şəxsən tanış olmuşdu.
“İranda olduğum iki səfər zamanı onunla görüşə bilmədim. Tehranın hüquq fakültəsini bitirmiş, doktorluq dissertasiyasını Türkiyədə müdafiə etmiş Həmid Nitqi ömrünün sonunadək – uzun illər ərzində İngiltərədə yaşamışdır. Həmid Nitqi özü İranda olmasa da, Təbrizdə və Tehranda ünsiyyətdə olduğum hər kəs onun haqqında böyük hörmətlə danışır, Azərbaycan-türk dili, ədəbiyyatı, elmi, mədəniyyəti və mənəviyyatı üçün gördüyü böyük işlərdən söz açır, milli şüurun inkişafında oynadığı əvəzsiz rolu vurğulayırdılar.”
Həmid Nitqi, milli-azadlıq hərəkatının lideri Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin amansızcasına qətlə yetirildiyi 1920-ci ilin eyni günündə doğulmuşdur. O, Xiyabaninin xatirəsinə həsr etdiyi şeirlərində bu böyük sələfin ruhuna “yaralı” suallar ünvanlayırdı: niyə xalqın uca arzuları həyata keçmədi, o xoşbəxt gün nə vaxt gələcək?
İrandakı azərbaycanlı ziyalılardan biri olan doktor Cavad Heyyət Anara belə danışmışdı:
“Həmid Nitqi İranda olmayanda, mən bu ölkədə özümü son dərəcə tənha hiss edirdim”.
Anar xatırlayır:
“İranda mənə Həmid Nitqinin “Ana dili – əziz dil” adlı böyük bir şeirini oxudular. Məzmun baxımından çox dəyərli göründü və Bakıya qayıdanda bu şeiri “Ədəbiyyat qəzeti»ndə dərc etdirdim. Bu şeirdə İranda Azərbaycan-türk dilinin vəziyyətindən, bu dilin rəsmi müstəvidə tam şəkildə tanınmasının vacibliyindən, ölkədə farslarla türklərin dinc yanaşı yaşamasının mümkünlüyündən bəhs olunurdu”.
Anar daha sonra yazırdı:
“Sonradan Həmid Nitqinin yaradıcılığı ilə daha yaxından tanış olanda başa düşdüm ki, bu ideoloji baxımdan önəmli olan şeir onun bədii kimliyi haqqında tam təsəvvür yaratmır. Hətta müəyyən mənada, onun estetik meylləri barədə yanlış fikir də formalaşdıra bilər. Əslində, Həmid Nitqi yenilikçi bir şair idi. O, verlibri (sərbəst vəzn) İranın türkdilli poeziyasına tətbiq etmişdi – özü də etiraf edirdi ki, bu sahədə müəyyən dərəcədə Şimali Azərbaycandakı sərbəst vəznlə yazan şairlərin, xüsusilə də Rəsul Rzanın təsirində qalmışdır”.
Anar qeyd edir ki: “Doğrudan da, “Hər rəngin bir dili var” və digər bir neçə şeirində Rəsul Rzanın təsiri hiss olunur. Əgər Həmid Nitqi özü Rəsul Rzanı və Həbib Sahiri müəllimi adlandırmasaydı, mən bu haqda yazmağa cəsarət etməzdim. O, hər iki şairə şeirlər həsr etmişdi”.
Həmid Nitqi sonda Bakıya gəlmiş, Azərbaycan Yazıçılar Birliyində olmuş və oraya fəxri üzv kimi qəbul edilmişdi.
Anar bu görüş barədə belə yazırdı: “İki-üç saatlıq söhbət ərzində biz həqiqi bir ziyalı, yüksək mədəniyyət sahibi, zəngin mənəviyyata malik bir insanla tanış olduq. Mənim üçün bu görüş, eləcə də Həmid Nitqinin yaradıcılığı ilə daha dərindən tanışlıq Cənubi Azərbaycanın bədii-ədəbi həyatı haqqında əvvəllər bilmədiyim, tamamilə yeni bir dünyanın qapılarını açdı. Aydın oldu ki, bizim Cənub poeziyası haqqında təsəvvürlərimiz çox səthi və bəzən yanlış olub. Gördüm ki, Cənub ədəbiyyatında yalnız Şimali Azərbaycanın deyil, ümumdünya poeziyasının ən müasir axtarışları ilə səsləşən nümunələr var.”
Anar əlavə edirdi ki, həm Həmid Nitqi, həm də Cavad Heyyət uzun illər boyunca ana dilimizin yalnız evlərdə, küçələrdə və bazarlarda deyil, mətbuatda da layiqincə təmsil olunmasının əsas təminatçısı olublar.
Bu şairlərin taleləri – ağrı, sevgi və inamla yazılmış böyük bir kitabın səhifələrini xatırladır. Onlar nə hakimiyyətə can atıblar, nə də şöhrətə. Sadəcə öz dillərində danışmaq, öz torpaqlarından yazmaq, öz köklərini yaşatmaq istəmişlər. Və məhz bu istəkləri ilə – ölümsüzləşiblər.
Hacı Cavadov
