“Mən Kiməm?” sualına verilən ən uzun cavab: Öz həyatını hekayəyə çevirmək
Hər bir insan həyatını müəyyən ardıcıllıqla xatırlayır: uşaq yaşlarımız, ilk uğurlarımız, xəyal qırıqlıqlarımız, seçimlərimiz və dönüş nöqtələrimiz… Biz bu epizodları sadəcə xatırlamırıq — biz onlardan bir hekayə düzəldirik. Bu hekayə isə yalnız keçmişimizi deyil, kim olduğumuzu və kim olmaq istədiyimizi müəyyən edir. Elmi və fəlsəfi ədəbiyyatda buna narrativ identiklik deyilir.
Narrativ identiklik nədir?
Narrativ identiklik (narrative identity) – insanın öz həyatını hadisələr zənciri kimi strukturlaşdıraraq, bu zəncirdə mənalı bir mənlik hissi yaratmasıdır. Başqa sözlə, biz özümüzü yalnız xatırlamaqla deyil, özümüzə danışmaqla başa düşürük.
Bu anlayış psixoloq və filosoflar, xüsusən Pol Rikyor, Den MakAdams və başqaları tərəfindən işlənib. Onlar iddia edirlər ki, insan kimliyi statik bir “mən” deyil, davamlı şəkildə yazılan bir hekayədir.
Hekayə necə kimlik yaradır?
Hər birimiz həyatımızdakı hadisələri təsadüfi parçalar kimi deyil, məna daşıyan ardıcıllıq kimi şərh edirik. Məsələn:
“O zaman bu qərarı verdim, çünki bu, məni indiki mənə gətirdi”.
“Əgər o hadisə olmasaydı, heç vaxt bu sahəyə yönəlməzdim”.
Bu cür şərhlərlə biz hadisələrə məqsəd, məna və motivasiya yükləyirik. Bu da bizə daxili ardıcıllıq verir və şəxsiyyətimizi bir xətt üzrə qurmağa kömək edir.
Narrativ identiklik nə üçün vacibdir?
Özünü anlama: Öz həyatını hekayə formasında qurmaq insanın kim olduğunu və necə dəyişdiyini anlamasına kömək edir.
Travmaların mənalandırılması: Travmatik və ya ağrılı hadisələr belə bir süjet daxilində yer alanda, insan onlara qarşı daha dözümlü olur.
Gələcəyi görmə: Öz keçmişini mənalı bir şəkildə quran insan, gələcəklə bağlı daha güclü təsəvvürə və məqsədə sahib olur.
Bəs bu hekayəni kim yazır?
Burada bir paradoks var: biz hekayəni özümüz qururuq, amma bu quruluşda mədəniyyət, cəmiyyət, ailə, din, media və dil çox böyük rol oynayır. Başqa sözlə, özümüzə dair qurduğumuz hekayə əslində həm də başqalarının bizim haqqımızda söylədiyi hekayələrin içində formalaşır.
Bu, həm azadlıq, həm də məhdudiyyət yaradır:
Azadlıq – çünki biz keçmişi yenidən şərh edib, kimliyimizi dəyişə bilərik.
Məhdudiyyət – çünki bəzən cəmiyyət bizə yalnız müəyyən rolları təqdim edir: “yaxşı övlad”, “uğurlu kişi”, “itaətkar qadın” və s.
Son söz: Hekayəni yenidən yazmaq mümkündürmü?
Narrativ identiklik dəyişkəndir. İnsanın “kim olduğu” sabit deyil; zaman keçdikcə həmin hekayənin süjeti, qəhrəmanı və hətta janrı dəyişə bilər. Və bu çox gözəldir: deməli, həyat yalnız yaşanacaq bir şey deyil, o həm də redaktə olunacaq bir mətn kimidir.
Sonda isə əsas sual budur:
Sən öz həyatını necə danışırsan?
Və daha da vacibi:
Bu hekayəni kim üçün yazırsan?
Xanım Aydın
