XIX əsr Azərbaycan üçün dəyişikliklər dövrü oldu. Bu dövrdə üzüm tənəkləri sadəcə ailə ocağının rəmzi və qədim əkinçilik peşəsinin bir hissəsi olmaqdan çıxaraq, bütöv bir sənaye sahəsinin təməlini təşkil etməyə başladı. Məhz bu əsrdə üzümçülük ənənəvi bağ sahələrindən kənara çıxaraq regionun iqtisadiyyatının əsas hissəsinə çevrildi. Kənd və şəhər, kəndli və iri sənayeçi – hamı bu prosesə cəlb olundu və bu proses təkcə təsərrüfat həyatını deyil, eyni zamanda sosial quruluşu da dəyişməyə başladı.
Baki-baku.az bildirir ki, Şirvan, Qarabağ və Abşeronun günəşli yamaclarında yetişən üzüm sortlarından hazırlanan şərab zamanla təkcə yerli istehlak üçün nəzərdə tutulan məhsul olmaqdan çıxdı. Şərab artıq ticarət obyekti, kənd təsərrüfatı təsərrüfatlarının və iri sahibkarların taleyini müəyyən edən amil, həmçinin Azərbaycanın Rusiya və Qafqaz bazarlarında özünü tanıtdığı əsas məhsullardan birinə çevrildi.
Abşeron yarımadası, Şirvan, Qarabağ və Yelisavetpol (indiki Gəncə) əsas üzümçülük bölgələrinə çevrildi. 1830-cu illərdə Abşeronda məhsul bir neçə min pud təşkil edirdi. Şirvanda, xüsusilə Mədrəsə və Gürcüvan kəndlərində ildə 16 min vedrəyə qədər şərab istehsal olunurdu. Yelisavetpol üzümləri Cənubi Qafqazda dadına görə nümunə sayılırdı və ildə 19 minə yaxın vedrə şərab verirdi.
Qarabağ isə miqyası ilə seçilirdi: 3 min bağdan ildə 70 min vedrədən çox şərab alınırdı. Hətta cəmi 45 desyatin (təqribən 49 hektar) üzüm bağı olan Naxçıvan belə bu ümumi mənzərədə öz töhfəsini verirdi.
XIX əsrin ilk yarısında şərab əsasən yerli bazarlarda satılırdı. Lakin 1870-ci illərdən etibarən ciddi irəliləyiş baş verdi: Cənubi Qafqaz dəmir yolunun tikintisi ilə Azərbaycan şərabçılığı ümumrusiya bazarına çıxdı. Şamaxı şərab şöhrətinin simvoluna çevrildi. Cəmi iyirmi il ərzində bu qəzanın üzüm bağlarının sahəsi 75 dəfə, Bakı quberniyasında isə ümumi şərab istehsalı 30 dəfə artdı – 1873-cü ildə 27 min vedrə olan istehsal 1897-ci ildə artıq 800 min vedrəyə çatmışdı.
Şərabçılığın gəlirliliyi heyrət doğururdu: Yelisavetpol quberniyasında bir desyatindən 500 pud üzüm toplanır və təqribən 410 vedrə şərab istehsal edilirdi. Bir desyatinin maya dəyəri 225 rubl olduğu halda, xalis gəlir 385 rubla qədər çatırdı ki, bu da o dövr üçün çox böyük məbləğ idi.
XIX əsrin sonlarından etibarən şərabçılıq yeni mərhələyə qədəm qoydu. Yelisavetpol qəzasında Forer qardaşları “Xristofor Forer və oğulları” şirkətini yaratdılar. Bu firma on minlərlə vedrə şəraba və Yelenendorfda (indiki Göygöl) nəhəng anbarlara sahib idi. Sonradan onların ardınca Hummel qardaşları da Bakı və Tiflis şəhərlərində ticarət evləri açdılar. Və nəhayət, yerli varlılar da şərabçılığa maraq göstərdilər – Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Əmirxanov qardaşları, Qolitsın və Qorçakov knyazları bu sahədə ad çıxardılar. Onların təsərrüfatları artıq iri sənaye komplekslərinə çevrilmişdi və burada yüzlərlə muzdlu işçi çalışırdı.
Lakin bu rifahın arxasında çətinliklər də gizlənirdi. Kiçik üzümçülər alverçilər və sələmçilərin təsiri altına düşərək məhsullarını ucuz qiymətə satmağa və iri torpaq sahibləri üçün işləməyə məcbur idilər. Kənd yerlərində sosial təbəqələşmə dərinləşir, kəndlilər muzdlu işçiyə çevrilirdilər.
Təkcə üzüm deyil, tut ağacı da mühüm rol oynayırdı. Tutdan içki istehsalı (tut arağı) şərabın qiyməti aşağı düşən dövrlərdə əsl nicat yolu sayılırdı. Şuşa qəzası Yelisavetpol quberniyasındakı bütün tut arağının 90 faizini təmin edirdi. Dəmir yolunun tikintisi isə Bakını spirti Rusiya və digər ölkələrə ixrac edən əsas mərkəzə çevirdi.
Beləliklə, XIX əsrdəki üzümçülük və şərabçılıq Azərbaycanda sadəcə bir təsərrüfat sahəsi deyil, həm də ölkənin ənənəvi kənd həyatından sənayeləşmə dövrünə keçidinin simvoluna çevrildi. Şərab həmin dövrün güzgüsünə çevrildi – bu güzgüdə həm torpağın bərəkəti, həm tacirlərin təşəbbüskarlığı, həm də kəndlinin ağır zəhməti və bazarın cəlbedici gücü əks olunurdu.
Əsrin sonunda Azərbaycan Qafqazın aparıcı şərabçılıq bölgələrindən birinə çevrildi. Onun şərab və spirt məhsulları ölkə hüdudlarından kənarda da tanınmağa başladı. Bu dövr artıq hər bir üzüm bağı məhsul uğrunda mübarizə meydanı, hər bir şərab çəlləyi böyük bir tarixə şahidlik edən obyekt, hər bir üzümçü ailəsi isə ölkənin simasını dəyişən proseslərin iştirakçısına çevrilmişdi.
Bu gün geriyə baxanda aydın görünür: məhz XIX əsr Azərbaycanda qədim şərabçılıq ənənələrinin yenidən dirçəldiyi, ölkənin “şərab dövləti” kimi formalaşmağa başladığı əsr idi. Və o gündən bəri bir damla şərab artıq milli irsimizin ayrılmaz parçasıdır.
Hacı Cavadov
