Bakı tarixinin unikal abidəsi
Azərbaycanın zəngin tarixi və memarlıq irsini əks etdirən Bayıl qəsri (digər adlarıyla Səbail qalası, Sualtı şəhər, Bayıl daşları), Xəzər dənizinin sahilində yerləşən və əsrlər boyu dənizin suları altında gizlənmiş unikal bir abidədir. Bakı şəhərinin cənub-qərbində, Bayıl burnu yaxınlığında yerləşən bu tikili təkcə memarlıq baxımından deyil, həm də tarixi, siyasi və iqtisadi baxımdan böyük əhəmiyyət daşıyır.
Qısa tarixi və tikintisi
Bayıl qəsri XIII əsrdə – 1234–1235-ci illərdə – Şirvanşahlar dövləti tərəfindən inşa edilib. Bu dövr regionda monqol yürüşlərinin şiddətləndiyi, siyasi qeyri-sabitliyin yaşandığı bir zaman idi. Buna baxmayaraq, Şirvanşahlar dövlətinin təşəbbüsü ilə dənizin sahilində mühüm strateji əhəmiyyətə malik bu tikili ucaldıldı.
Qəsr öz dövründə yalnız müdafiə məqsədi daşımayıb – həmçinin hərbi-gömrük məntəqəsi, ticarət limanı və hətta dini mərkəz kimi də istifadə edilib. XIII əsrdə qalanın üzərində daş frizlərlə bəzədilmiş yazılar və təsvirlər də bu funksiyaların zənginliyini göstərir. Tikilinin “Bəndər-i Bakı” (Bakı limanı) yazısı olan lövhəsi, burada aktiv dəniz ticarətinin olduğunu sübut edir.
Memarlıq xüsusiyyətləri
Qəsr Xəzər dənizində yerləşən bir adada, uzununa tikilib. Uzunluğu 175 metr, eni isə 35 metr olan bu qala, 15 qüllədən ibarət olub. Qüllələrdən yalnız ikisi dairəvi, qalanları isə yarımdairə formasında tikilmişdi. Divarların qalınlığı 1,2–1,8 metr arasında dəyişir və qayalı relyefə uyğun formada düzəldilib. Qüllələrin içərisində daş pilləkənlər, giriş qapıları və müşahidə nöqtələri yerləşirdi.
Qəsrin cənub və şimal qapıları, onun həm müdafiə, həm də ticarət funksiyasını yerinə yetirdiyini göstərir. Qala daxilindəki daş döşəməli meydanda monumental bir tikilinin əsasları tapılıb ki, bu da onun ibadətgah (xanəgah) və ya saray funksiyası daşıdığı ehtimalını doğurur.
Sular altında qalan qala
Bayıl qəsrinin ömrü təəssüf ki, uzun sürmədi. 1306-cı ildə baş verən güclü zəlzələ nəticəsində qala tamamilə dağılır və Xəzərin səviyyəsinin qalxması ilə su altında qalır. XV əsrdə Səfəvilər dövründə Xəzərin səviyyəsi müvəqqəti olaraq enir və qala yenidən görünür. Həmin dövrdə Bayıl qəsri sufi təriqətinə məxsus bir xanəgah kimi bərpa edilir. XVIII əsrdə isə Xəzər bir daha qalxır və qalanı tam suyun altına aparır. Əsrlərlə suyun dərinliklərində gizlənən bu abidə, yalnız XIX–XX əsrlərdə bir daha görünməyə başlayır.
Tədqiqatlar və arxeoloji tapıntılar
Bayıl qəsri haqqında ilk yazılı məlumatları 1369-cu ildə Arif Ərdəbili “Fərhadnamə” poemasında verir. XIX əsrdə rus tədqiqatçısı İ.N.Berezin və Abbasqulu ağa Bakıxanov qalanın qalıqları barədə məlumat verib, 1939–1969-cu illərdə isə burada genişmiqyaslı arxeoloji qazıntılar aparılıb. Bu qazıntılar nəticəsində 700-dən çox yazılı daş lövhə aşkar edilib ki, bunlar da tikilinin tarixi, memarlığı və siyasi funksiyaları haqqında qiymətli bilgilər təqdim edir.
Ticarət yolu və “Strabon Yolu” əfsanəsi
Bayıl qəsrinin yerləşdiyi yer təsadüfi seçilməmişdi. Qəsr eyni zamanda beynəlxalq dəniz ticarətinin mühüm halqası olub. Alimlərin fikrincə, Bayıl bu ticarət yollarında strateji keçid nöqtəsi olub və bununla da Xəzər vasitəsilə Mərkəzi Asiyaya gedən dəniz yollarının mövcudluğunu sübut edir.
Bir sıra alimlərin – o cümlədən gürcü, Azərbaycan və Orta Asiyadan olan tədqiqatçıların fikrincə, qədimdə Amudərya çayı Aral dənizinə deyil, Xəzərə tökülürdü. Belə olan halda, Qara dənizdən Hindistana uzanan qısa və səmərəli dəniz-çay ticarət yolu yaranırdı. Bu marşrut belə idi:
Qara dəniz → Rioni çayı → Kür çayı → Xəzər dənizi → Uzboy çayı → Amudərya → Hindistan.
Bu yol qədim yunan coğrafiyaşünası Strabon tərəfindən təsvir edildiyi üçün elmi ədəbiyyatda “Strabon yolu” adlandırılır və Böyük İpək Yolunun erkən sələfi hesab olunur. Bu marşrut xüsusilə monqol işğalları zamanı və Amudərya üzərindəki bəndlərin dağıldığı dövrlərdə yenidən canlanıb.
Bayıl qalası – tarix kitabı
Bayıl qəsri – sadəcə bir memarlıq nümunəsi deyil, Xəzərin sularında gizlənən bir tarix kitabıdır. Onun divarları, daş yazıları və sularla dolu keçmişi bizə Azərbaycanın orta əsrlər dövründəki siyasi, iqtisadi və dini həyatını göstərir. Eyni zamanda bu qala, Azərbaycanın dünya ticarətində oynadığı rolu və Böyük İpək Yolu ilə əlaqəsini yenidən gündəmə gətirir.
Gələcəkdə bu abidənin daha dərindən tədqiqi, qorunması və dünya miqyasında tanıdılması üçün böyük potensial mövcuddur. Bayıl qəsri – sular altında qalmış, amma tarixdə itib-batmamış bir mədəniyyət xəzinəsidir.
Xanım Aydın
