Bakı həmişə paytaxt olmayıb – bir zamanlar Xəzərin qumları və küləkləri arasında itib-batan kiçik sahil şəhəri idi. Hər şey 1859-cu il zəlzələsindən sonra dəyişdi və taleyin istiqaməti tarixdə yeni yol aldı.
Baki-baku.az bildirir ki, elə həmin vaxt imperator fərmanı ilə Bakı quberniya mərkəzi oldu və Şərqin Avropayla görüşdüyü, daş və neftin yeni bir sivilizasiyanı yaratdığı dinamik şəhərə çevrilməyə başladı.
1859-cu ilin yazında güclü zəlzələ qədim Şamaxını dağıtdı və Qafqaz idarəsini etibarlı mərkəzdən məhrum etdi. Elə həmin vaxt tale üzünü Bakıya – Xəzər sahilində sakit, küləkli və tozlu bir şəhərə tərəf tutdu. Məhz bu il Azərbaycanın paytaxtının tarixində dönüş nöqtəsi oldu: 6 dekabr 1859-cu il tarixində imperator II Aleksandr Şamaxıdakı quberniya idarələrinin Bakıya köçürülməsi və Bakı quberniyasının yaradılması barədə fərman imzaladı. Beləliklə, Bakı ilk dəfə rəsmi olaraq quberniya mərkəzi oldu və bundan sonra heç vaxt aparıcı statusunu itirmədi.
Qərar riskli görünürdü. XIX əsrin ortalarında Bakı toz-torpaq içində boğulan, içməli su problemi olan kiçik bir şərq şəhəri idi. Müasir dövr insanlarının ifadəsi ilə desək, onun iqlimi uzunömürlülük üçün əlverişli deyildi. Qubernator Konstantin Tarxan-Mouravov hətta yazırdı ki, burada həyat Şamaxıdakı zəlzələlərdən daha çox insanı məhv edəcək.
Amma Qafqazı müvəqqəti idarə edən general Aleksandr Baryatinski baxışlarını uzaqlara dikmişdi. O qabaqcadan görürdü ki, əlverişli dəniz mövqeyi və gələcək dəmir yolu Bakını Asiyaya açılan qapı edəcək. O, bütün idarələrin yeni şəhərə köçürülməsini tələb etdi və bu qərarını seysmoloji sahədə qabaqcıl tədqiqatçı, akademik Herman Abixin elmi nüfuzuna əsaslandırdı – Abix göstərmişdi ki, Şamaxı yeni dağıntılara məhkumdur.
II Aleksandrın fərmanından sonra Bakıda şəhərsalma qızğınlığı başladı. İçəri-Şəhərin köhnə məhəllələri yenidən qurulurdu, yeni küçələr açılırdı, qala divarlarının arxasında isə gələcəyin müasir şəhər mərkəzi – forştat formalaşırdı. Görənlər yazırdılar: “Bakı hər gün dəyişi… Avropa zövqünə uyğun evlər tikilir, karvansaralar və su anbarları inşa olunur”. Onların ən məşhuru – Xan bulağı yaxınlığında daş anbar idi, şəhərin ilk müasir mühəndis qurğusu; şahidlərin sözlərinə görə, bu qurğu “Bakı sakinlərinin rifahının başlanğıcını qoydu”.
Bu dövrdə şəhər tarixinə görkəmli azərbaycanlı memar Qasım bəy Hacıbababəyov daxil oldu. Məhz o qubernator Mixail Kolyubakinin köməyi ilə yeni şəhərin mərkəzi meydanını – Parapet meydanını (indiki Fontanlar meydanı) yaratdı. 1868-ci ildə burada məşhur karvansara tikildi, daha sonra “Araz” kinoteatrına çevrildi. Hacıbababəyovun yaratdığı memarlıq xətləri gələcəyin Bakı simasının əsasını qoydu – Şərqin Avropa ilə görüşdüyü, daşın inkişafa dil açdığı şəhərin obrazını formalaşdırdı.
1872-ci ildə neft sənayesində icarə sisteminin ləğvindən sonra Bakı demək olar partladı – şəhər sürətlə böyüdü və bir neçə il ərzində imperiyanın sənaye mərkəzinə çevrildi. Lakin inkişaf xaotik şəkildə gedirdi: tüstü, kömür dumanı və yanacaq qoxusu havanı doldurmuşdu. Nizam-intizamı bərpa etmək üçün hakimiyyət qəti tədbirlər gördü – neft emalı zavodlarını şəhər kənarına köçürdü.
XIX əsrin sonlarına doğru xaotik tikinti yeni yanaşma tələb edirdi. Elə bu vaxt Bakı sakinlərinin ən uzaqgörənlərindən biri olan Hacı Zeynalabdin Tağıyev inqilabi bir ideya irəli sürdü: şəhərin inkişafı üçün baş plan hazırlansın. O, küçələrin, bağların, məktəblərin, məscidlərin və bulvarların planlaşdırılmasını, özəl torpaq sahiblərinin isə ərazilərini ağaclarla zənginləşdirməsini tələb edirdi. Bu ideyalar 1898-ci ildə memar Nikolay fon der Nonne tərəfindən hazırlanan baş planda öz əksini tapdı – sənəd XX əsr Bakısının simasını müəyyən etdi.
Əgər XIX əsrin əvvəllərində Bakı 22 hektarlıq qala divarları içində yerləşirdisə, 1881-ci ilə qədər şəhərin sahəsi 1300 hektara çatmışdı. Əhali Paris, Berlin və ya Nyu-Yorkdan daha sürətlə artırdı. Müasir şahidlərin gözləri qarşısında kiçik bir şərq limanı Avropanın ən dinamik şəhərlərindən birinə, neftin, elmin və mühəndislik düşüncəsinin paytaxtına çevrilirdi.
Beləliklə, tarix fırtınalarını və taleyin zəlzələlərini yaşamış Bakı paytaxta, enerji və tərəqqi simvoluna çevrildi.
Hacı Cavadov
