Azərbaycan xalq təbabətinin tarixi – hər bir bitkinin təbiətin sadə bir hissəsi deyil, insanın sağlamlıq və uzunömürlülük uğrunda mübarizəsində müttəfiqə çevrildiyi canlı bir bilik ensiklopediyasıdır. İqlim qurşaqları və landşaft müxtəlifliyi ilə zəngin bu ölkənin ərazisində əsrlər boyu unikal, açıq səma altında yerləşən bir “apteka” formalaşmışdır.
Baki-baku.az xəbər verir ki, burada Qafqaz dağlılarının müşahidə qabiliyyəti, köçəri tayfaların təcrübəsi və şərq təbiblərinin ənənələri bir-birinə qarışaraq xalq təbabətinin zəngin irsini yaratmışdır. Bu təbii şəfaçılar arasında xüsusi yer tutan ağcaqayın – mədəniyyətdə saflıq və yenilənmə ilə, xalq təbabətində isə güc və həyat enerjisi ilə assosiasiya olunan bir ağacdır.
Ağacın yarpaqları, tumurcuqları və şirəsi – hər biri şəfa mənbəyi sayılırdı. Müasir dövrün aptekləri süni dərmanlarla dolub-daşsa da, bizə qədər gəlib çatan qədim reseptlər sadəliyi və müdrikliyi ilə heyranedicidir. Bu məqalə bizi o dövrlərə aparır ki, hər dərman çətinliklə, təbiətə hörmətlə əldə olunurdu və ağcaqayın meşələri yalnız təbiət gözəlliyi deyil, insan üçün şəfa mənbəyi sayılırdı.
Dərman bitkilərinin toplanması zəhmətli və incə bir proses idi. Tumurcuqlar qışda, açılmamış vəziyyətdə toplanırdı – bu zaman onlar daha çox qatranlı və ətirli olurdu. Kəsilən budaqlar dəstələnir və sərin, hava keçən yerlərdə qurudulurdu ki, tumurcuqlar vaxtından əvvəl açılmasın. Yarpaqlar isə yazda, çiçəklənmə dövründə, hələ ətirli və yapışqan ikən toplanır, sonra təbii şəraitdə qurudulurdu.
Yarpaqlardan hazırlanmış dəmləmə (1 stəkan qaynar suya 20 qram) sidikqovucu və ödqovucu vasitə kimi istifadə olunurdu. Effektini artırmaq üçün soyudulmuş dəmləməyə bir çimdik soda əlavə edilirdi. Tumurcuq qaynatması (15 qram 1 stəkan suya) yeməkdən əvvəl bir xörək qaşığı qəbul olunurdu – bu, iltihab və qaraciyər xəstəlikləri zamanı kömək edirdi. Tumurcuqlardan hazırlanmış spirtli tinktura revmatizm zamanı istifadə olunurdu: daxilə 40 damcı və ya xaricə sürtmə şəklində – təbii ağrıkəsici kimi. C vitamini ilə zəngin cavan yarpaqlar iskorbuta (diş əti və qanazlığı xəstəliyinə) qarşı istifadə edilirdi – çay kimi dəmlənir və ya sirop hazırlanırdı. Erkən yazda ağacın gövdəsində edilən kəsiklərdən əldə edilən ağcaqayın şirəsi isə orqanizmi gücləndirən və təravətləndirən eliksir sayılırdı.
Bu gün çətin təsəvvür etmək olar ki, apteklərin nadir olduğu bir dövrdə insanlar həyati vacib vitaminləri meşədən tapırdı. Yazda ağcaqayın şirəsi avitaminozdan qoruyur, ətirli yarpaqlar iskorbuta qarşı çayların tərkibinə daxil edilirdi.
Azərbaycan xalq təbabətində ağcaqayın – sadəcə bir ağac deyil, tam bir şəfa dünyasıdır. Hər bir tumurcuq, hər bir yarpaq, hətta yazın bir damla şirəsi belə öz funksiyasına malik idi. Nəsildən-nəslə ötürülən bu biliklər insanla təbiət arasında dərin bağın göstəricisidir və ulu babalarımızın təbii nemətlərdən necə ustalıqla istifadə etdiklərini sübut edir.
Müasir dövrdə farmakologiya böyük addımlar atsa da, ağcaqayın dəmləmələri və qaynatmaları hələ də ev apteklərində yer tapır və bizə xatırladır ki, sağlamlıq təbiətdən başlayır. Bəlkə də, elə bu sadə və zamanla sınaqdan çıxmış vasitələrə qayıdışda, müasir elmin nailiyyətləri ilə xalq təbabətinin əbədi müdrikliyi arasında harmoniya gizlidir.
Qafqazın yamaclarında ucalan ağcaqayın meşələri bu harmoniyanın canlı simvolu olaraq qalır – yaşıl sükutun içində gizlənən bir gücün, insanı şəfa ilə ruhlandıra biləcək bir qüdrətin xatırlatıcısı kimi.
Hacı Cavadov
