Doğma şəhərimizdə elə evlər var ki, onlar daşdan, dəqiq hesablamalardan və mühəndis xətlərindən inşa olunub. Amma Bakıda elə binalar da var ki, onlar ideyalardan, ambisiyalardan və dövrün daxili ritmindən ucaldılıb. Onların divarları təkcə sakinlərinin istiliyini deyil, bütöv bir epoxanın nəfəsini qoruyur; fasadları isə sadəcə memarlıq həlli deyil, ölkənin mədəni və elmi yüksəlişinin əksidir.
Belə unikal tikililərdən biri də “Alimlər evi” olub.
Bu sadəcə insanların yaşadığı bina deyildi – burada tarix yaradırdılar. Onun meydana çıxması təsadüf, yaxud inzibati təşəbbüs deyildi, dərin bir anlayışın nəticəsi idi: məhz elm adamları şəhəri də, ölkəni də gələcəyə aparan qüvvədir. Memarlar Sadıq Dadaşov və Mikayıl Hüseynov bu binanı mədəni manifest kimi, müharibədən sonrakı Bakının yeni səhifəyə – inamla, gözəlliklə və cəsarətlə başlaya biləcəyinin simvolu kimi düşünmüşdülər.
1940-cı illərin əvvəllərində, hələ müharibə illərinin qoxusunu və narahatlığını içində daşıyan Bakı gizlicə gələcək haqqında xəyal qurmağa başlamışdı. Şəhər neftdən çox zəka ilə zənginləşirdi və “ən yaxşıların” yaşaya biləcəyi, mübahisə edəcəyi, yarada biləcəyi, ölkənin intellektual damarını birgə tutacağı bir məkana ehtiyac duyurdu.
Gələcək “Alimlər evi”nin inşası müharibədən sonrakı Azərbaycan üçün həqiqi bir memarlıq manifestinə çevrildi – bir təsdiqə: mədəniyyət və elm hər bir fırtınanı adlayacaq.
Və həqiqətən də memarlar Sadıq Dadaşov və Mikayıl Hüseynov sadəcə yaşayış binası deyil, yeni bir estetik formulu düşünmüşdülər. Bu formulda erkən sovet modernizminin rasionallığı, Azərbaycan ornamentinin yumşaq plastikasına xas çalarlıq və müharibədən sonrakı dövrün “möhkəm gözəllik” arzusu birləşirdi. Layihə 1946-cı ildə tamamlandı və bu, Dadaşov–Hüseynov adlı əfsanəvi duetin son birgə şedevrlərindən biri oldu.
Neftçilər prospektinə açılan fasad — sanki ciddi bir simfoniyadır: burada hər detal ayrı səslənir, amma bütövlüyə də tabe olur. Şaquli bölgülər, dərin pəncərə çərçivələri, eyvanların ritmi, ornamental əlavələr binanı Şərq ənənələri ilə erkən sovet moderninin dilini birləşdirən görünməz bir körpüyə çevirir.
Bu tikili “müharibədən sonrakı dövrdə Sovet Azərbaycanı memarlığının inkişafında mühüm bir mərhələ” hesab olunurdu. Öz dövrü üçün o, bir nümunə idi: müharibəni yaşamış ölkənin estetik vasitəsilə özünə inamı necə geri qaytardığının göstəricisi. Bina sübut edirdi ki, memarlıq dəbdəbə deyil, dövlətin mövqeyini ifadə edən, millətin ləyaqətini simvolizə edən bir bəyanatdır.
Amma binanın əsas möcüzəsi, əlbəttə ki, burada yaşayan insanlar idi. Onun dəhlizləri, pilləkənləri, ümumi eyvanları o qədər səs, tale, fikir görmüşdü ki, bu gün onları XX əsr ortalarının Azərbaycanın “şifahi tarixi” kimi oxumaq olar.
Burada yaşayanlardan bəziləri:
Mikayıl Hüseynov – layihənin müəllifi, akademik, Bakının simasını dəyişdirən insan.
Rəşid Behbudov – epoxanın səsi, SSRİ-nin Xalq artisti.
Mir Cəlal Paşayev – yazıçı, ədəbiyyatşünas, Azərbaycan nəsrinin sütunlarından biri.
Cəfər Xandan və Feyzulla Qasımzadə – ölkənin mədəni iqlimini müəyyən edən ədəbiyyatşünaslar.
Ənvər Əlixanov – dövlət və partiya xadimi, neftçi alim.
Nurəddin Əliyev – SSRİ-nin Əməkdar pilotu, əfsanəvi şəxsiyyət.
Akademiklər Şirəli Məmmədov, İlyas Abdullayev, Musa Əliyev, Zaid Xəlilov – Azərbaycanın regionun intellektual mərkəzinə çevrilməsində böyük rolu olan alimlər.
Bu bina sadəcə ünvan deyildi. O, bir institut idi. Gecə müzakirələrinin məkanı, Behbudovun mənzil konsertlərinin səhnəsi, yeni Azərbaycan nəsrinin “inkubatoru” olmuş əlyazmaların yazıldığı mühit, respublikanın neft gələcəyini müəyyən edən elmi strategiyaların doğulduğu bir ocaq idi.
Evin sirri ondadır ki, o, bir neçə böyük prosesin – memarlıq, elmi, mədəni və siyasi xətlərin kəsişdiyi nöqtəyə çevrilmişdi. Müharibədən sonrakı ümidin simvolu, bir dam altında qeyri-rəsmi “akademiya”, yalnız elmi işlərin deyil, sovet ziyalısının həyat tərzinin formalaşdığı məkan olmuşdu.
Bu gün, Neftçilər prospektində külək ötüb keçən onilliklərin kölgələrini çevirəndə, “Alimlər evi” hələ də ayaqdadır – sakit, inamlı, bir qədər düşüncəli. O, çoxdan sadə yaşayış binası olmaqdan çıxıb canlı arxivə, səssiz bir muzey vitrinə çevrilib; burada hər bir mənzil – keçmiş laboratoriya, hər bir qapı – ideyalar dünyasına açılmış portal, hər bir pilləkən – Azərbaycanın simasını formalaşdıran insanların addımlarının izidir.
Bu ev epoxaları adlayıb, amma ruhunu itirməyib. Onun divarları hələ də səliqə ilə saxlanmış əlyazmaların nəfəsini, sönməz səslərin əks-sədasını, böyük ideyaların parıltısını qoruyur. Və bir az qulaq assan – dərin, sakit, diqqətlə – hiss edirsən ki, onun daşlarında keçmişlə bu gün arasında dialoq davam edir. Sanki xatırladır: elmin və incəsənətin tarixi onun ünvanları yaşadıqca dayanmaz.
Və bəlkə də məhz buna görə “Alimlər evi” o nadir binalardandır ki, yanından heç vaxt belə-belə keçmirsən. O, sənə dayanmağı tələb edir. Başını qaldırıb baxmağı. Düşünməyi. Və hiss etməyi ki, şəhərin əsl gücü onun pəncərələrinə bir vaxtlar işıq yandıran insanlardadır.
Hacı Cavadov
